Czy polski konsument wesprze transformację systemu żywnościowego?

14 grudnia 2023

Przemiany społeczne, gospodarcze i geopolityczne ostatnich dekad sprawiły, że rolnictwo praktycznie zniknęło z naszego horyzontu. Niewiele wiemy o produkcji żywności. Nie doceniamy roli rolnictwa i pracy rolników. To grupa, na którą patrzymy przez pryzmat stereotypów i uprzedzeń budowanych m.in. na bazie obrazów medialnych.

Kryzysy ostatnich lat (w tym kryzys środowiskowy, zbożowy) ożywiły nieco dyskusję na temat bezpieczeństwa żywnościowego, łańcuchów dostaw, dostępności żywności i jej cen. Nadal niewiele w debacie publicznej mówimy jednak o tym, w jaki sposób w praktyce przeprowadzić transformację systemu żywnościowego z korzyścią dla wszystkich, w tym także przyrody i klimatu. Rolnictwo pozostaje tematem branżowym, eksperckim, a nie sprawą nas wszystkich.

W najnowszym raporcie Instytutu Spraw Publicznych „Na widelcu. Konsumenci a transformacja systemu żywnościowego” autorstwa Pauliny Sobiesiak-Penszko prezentujemy wyniki badania opinii Polek i Polaków. Badanie zostało przeprowadzone w czerwcu i lipcu 2023 na reprezentatywnej próbie 1000 polskich konsumentów i konsumentek (sondaż zrealizowano techniką wywiadów CAWI – ankiet internetowych wśród uczestników panelu Opinie.pl, skupiającego sto dwadzieścia tysięcy panelistów).

Celem badania była diagnoza poziomu otwartości konsumentów i konsumentek na wprowadzanie niezbędnej dla osiągnięcia neutralności klimatycznej transformacji systemu żywnościowego. W tym celu zapytaliśmy respondentów i respondentki o to, co jedzą, jakimi kryteriami kierują się przy wyborze żywności, jak i gdzie robią zakupy i jak widzą rolę konsumentów w produkcji żywności.

W raporcie podejmujemy takie kwestie jak: zwyczaje konsumenckie i żywieniowe,stosunek do samodzielnej produkcji żywności, znajomość form bezpośredniej współpracy z rolnikami oraz otwartość na taką formę nabywania lokalnej i zdrowej żywności, a także podatność społeczeństwa na dezinformację na temat żywności.

Poniżej prezentujemy główne wnioski z badania:

Transformacja systemu żywnościowego w kierunku bardziej zrównoważonym i sprawiedliwym wymaga zmian na wszystkich etapach łańcucha wartości – po stronie producentów rolnych, pośrednictwa, handlu i konsumpcji. Badanie pokazuje, że polscy konsumenci są gotowi wesprzeć transformację systemu żywnościowego w kierunku bardziej zrównoważonym. Jej podstawą może być współpraca rolników i konsumentów oparta na zaufaniu i bliskich, bezpośrednich relacjach.

Za sprawą m.in. kryzysów ostatnich lat świadomość konsumentów zmienia się. Coraz mniejszą wagę przywiązujemy do marki i wyglądu produktów. Coraz bardziej liczy się lokalność i polskość kupowanej żywności (kryterium to zostało wskazane jako istotne przez ponad 70% społeczeństwa). Rośnie też znaczenie tego, czy żywność została wyprodukowana w sposób przyjazny dla środowiska i klimatu. 60% społeczeństwa deklaruje, że byłaby gotowa wybierać takie produkty, nawet gdyby były droższe.

Kobiety zwracają większą uwagę na ochronę klimatu i środowiska. Także w przypadku żywności kwestie te, a także dobrostan zwierząt i ekologiczność produktów, są bardziej istotne dla nich niż mężczyzn.Polski rynek spożywczy zdominowały sklepy wielkopowierzchniowe i w nich najczęściej robią zakupy Polki i Polacy. Na tle innych miejsc, zakupy bezpośrednio u rolników w gospodarstwach są mało popularne. Częściej kupujemy u rolników na targach i bazarach, i dotyczy to głównie warzyw, owoców i jajek.

Polski rynek spożywczy zdominowały sklepy wielkopowierzchniowe i w nich najczęściej robią zakupy Polki i Polacy. Na tle innych miejsc, zakupy bezpośrednio u rolników w gospodarstwach są mało popularne. Częściej kupujemy u rolników na targach i bazarach, i dotyczy to głównie warzyw, owoców i jajek.

Polskie społeczeństwo ufa jakości produktów pochodzących z polskich gospodarstw. O wysokiej jakości warzyw i owoców pochodzących bezpośrednio od rolników przekonanych jest ponad dwukrotnie więcej Polek i Polaków niż w przypadku tego rodzaju produktów kupowanych w dyskontach, supermarketach i hipermarketach.

W możliwości zakupów bezpośrednio z gospodarstw rolnych najbardziej cenimy dostęp do świeżych produktów, ich wysoką jakość i przystępną cenę. Biorąc pod uwagę, że są to najważniejsze kryteria, którymi Polki i Polacy kierują się podczas zakupów, wysoko należy ocenić potencjał korzystania z bezpośrednich form współpracy z rolnikami, jeśli będą bardziej dostępne i promowane wśród konsumentów.

Gotowość zarówno konsumentów, jak i rolników do bezpośredniej współpracy w zakresie sprzedaży produktów spożywczych jest bardzo wysoka. Ponad 90% konsumentów oraz 75% badanych rolników uznaje to za co najmniej dobry pomysł. W kontekście tego, gdzie większość z nas robi zakupy, potencjał ten można uznać za niewykorzystany.

Niewygoda, względy logistyczno-organizacyjne oraz brak wiedzy, jak znaleźć odpowiednie gospodarstwa, to czynniki w największym stopniu zniechęcające Polki i Polaków do kupowania produktów bezpośrednio od rolników.

Niewystarczająca jest też wiedza konsumentów na temat krótkich łańcuchów dostaw za pośrednictwem kooperatyw czy modeli Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność.

Polki i Polacy w większości są otwarci na samodzielną produkcję roślin na własne potrzeby, także w ramach ogrodnictwa miejskiego lub farm miejskich, co niesie ze sobą wiele korzyści. Jest sposobem zwiększania lokalnej samowystarczalności i odporności na kryzysy, ale także szansą na lepsze zrozumienie procesu produkcji żywności, a przez to budowanie porozumienia i więzi z rolnikami. Wykorzystanie i rozwijanie tego potencjału wymaga wsparcia przez samorządy.

Proces ograniczania spożycia mięsa przebiega powoli. Aż 87% badanych Polek i Polaków pozostaje na klasycznej diecie – je wszystko, na co pozwala im zdrowie. Dieta bezmięsna pozostaje rzadkością. Mięsa nie jada jedynie 4% badanych, a kolejne 7% ogranicza mięso i produkty odzwierzęce. 16% społeczeństwa obawia się też, że w związku z zieloną transformacją Unia Europejska w przyszłości zabroni im jedzenia mięsa.