Bez względu na to, skąd pochodzimy – środowisko naturalne i klimat to nasze wspólne, światowe dobro, o które musimy dbać, by móc dalej żyć na Ziemi. Rozwój nauk biologicznych sprawił, że lepiej rozumiemy zależności w świecie przyrody, nasz negatywny wpływ na nie oraz na zmiany klimatu. Już wiemy, że żyjemy ponad stan, ponad możliwości środowiska naturalnego. Jednocześnie stwierdzenie, że jesteśmy całkowicie zależni od przyrody i klimatu, pozostaje nadal aktualne, bo to właśnie ich stabilność i równowaga pozwalają nam produkować żywność i mieć dostęp do wody. Jakie powinno być zatem rolnictwo w kontekście dziejących się zmian klimatycznych i postępów w nauce? Jakie rolnictwo jest dobre dla klimatu, dla środowiska, dla rolników i nas wszystkich – konsumentów produktów żywnościowych? Dlaczego polityka klimatyczna UE stawia przed rolnictwem nowe wyzwania?
Fot. Jesienna podorywka na Podkarpaciu.
Należy mniej kosić, mniej grabić, mniej kopać i orać. Głęboka orka i przekopywanie ogródka często zaburza stosunki między mikroorganizmami glebowymi. A przede wszystkim mniej chcieć. Przyroda to nie jest niewyczerpywalny zasób. Co więcej, mitem jest, że sama się zregeneruje. Warto obalić ten mit raz na zawsze”. [1]
Wspólna polityka rolna czy wspólna polityka środowiskowo-klimatyczna?
Wysiłki na rzecz ochrony środowiska i klimatu podejmuje wiele państw na świecie. Unia Europejska ma ambicję być liderem tych zmian. Stąd plan działań zapisany w Europejskim Zielonym Ładzie zakłada, że po wprowadzeniu odpowiednich praktyk we wszystkich sektorach gospodarki państw członkowskich, już za 26 lat, czyli w 2050 roku kontynent europejski osiągnie zerowy poziom emisji gazów cieplarnianych netto i nastąpi oddzielenie wzrostu gospodarczego od zużywania zasobów. Strategia „Od pola do stołu” z kolei, jako cześć Zielonego Ładu podnosi rangę rolnictwa do roli sektora gospodarczego, który zapewnia żywność 400 milionom Europejczyków i ma swój znaczący wpływ na środowisko i zdrowie ludzi. W swoim założeniu ma zmienić obecny system żywnościowy na model bardziej zrównoważony i sprawiedliwy społecznie – dla konsumenta, dla rolnika i także dla środowiska.
| Aby spełnić ambitne i ważne cele klimatyczne wyznaczone już na 2030 rok, czyli zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 55%, a w 2050 – osiągnięcie neutralności klimatycznej – czeka nas wszystkich przyspieszony kurs edukacji o glebie, bo to od niej tak wiele zależy: jakość i zdrowie plonów, a więc i nasze zdrowie; zasobność w wodę, bioróżnorodność i możliwości magazynowania dwutlenku węgla w ziemi, a więc amortyzowanie gwałtownych zmian klimatycznych. Do 2050 roku wszystkie gleby, łącznie z miejskimi w UE mają być zdrowe! Drugi istotny kierunek edukacji i działań dotyczy ratowania różnorodności gatunkowej. Zarówno stan gleb na świecie jak i bioróżnorodności, od których zależy nasze być lub nie być na tej planecie są w poważnych tarapatach. Zwłaszcza, że: „wzrost temperatury i spadek bioróżnorodności to dwa procesy, które silnie się ze sobą łączą”. [2] |
W nowym wydaniu Wspólnej Polityki Rolnej UE 2023-27 wraz ze wsparciem finansowym rolników, pojawiły się wymogi konkretnych praktyk rolniczych uwzględniających cele środowiskowe i klimatyczne. Nie chodzi w niej już tylko o zachowanie tego, co jest w dobrej kulturze rolnej, ale o naprawienie tego, co zostało zniszczone w wyniku działalności człowieka.
Po co wprowadzać zmiany w rolnictwie?
- By ochronić środowisko, jego wyczerpywalne zasoby i mechanizmy regulowania klimatu. Bez spełnienia tych warunków produkcja rolna nie będzie możliwa.
- By przeciwdziałać postępującej erozji wietrznej i wysuszaniu gleb. By zadbać o zdrowie gleb, które są podstawą produkcji żywności, dochodowości rolnictwa, zdrowia ludzi, zatrzymywania wody i stabilności klimatu.
- By produkować zdrową żywność, bo to ona wpływa na zdrowie konsumentów – nas wszystkich.
- By mieć dostęp do czystej wody pitnej.
- By nie uwalniać z gleby zmagazynowanego miliony lat temu węgla, ale pozostawić go w ziemi, zwiększyć absorpcję CO2 w procesie fotosyntezy i dodatkowo sekwestrować węgiel w glebie poprzez odpowiednie techniki agrarne, co przełoży się na większą stabilność klimatu oraz żyzność gleb.
- By nie zatruwać gleb środkami chemicznymi (pestycydami i nawozami sztucznymi), które niszczą żywy organizm gleby – mikroorganizmy i organizmy glebowe, od istnienia których zależy wiele procesów biologicznych i cykli ekosystemowych.
- By zapobiegać utracie bioróżnorodności, która – podobnie jak gleba i woda – jest podstawą nie tylko produkcji rolnej, ale naszego życia na Ziemi.
Fot. Uprawa zbóż w granicach lokalnego parku, Podlasie.
Rolnictwo jako jedyne spośród innych sektorów szkodzących środowisku naturalnemu ma ogromny, naturalny potencjał pochłaniania gazów cieplarnianych, wykorzystując do tego niedrogie i znane rolnikom techniki agrarne. Zmieniając jedynie sposoby upraw może regenerować środowisko, zamiast je zanieczyszczać, a równocześnie wpływać na zdrowie nas wszystkich – konsumentów. Praktyki te przypominają rolnictwo sprzed ery nawozów sztucznych, pestycydów i ciężkich maszyn. Nawiązują do pracy rolników, którzy podpatrywali naturę i starali się ją naśladować.
Jak mówią naukowcy z różnych ośrodków badawczych w Polsce, warto wrócić do tego, co robili nasi pradziadowie uprawiający ziemię jeszcze przed erą nawozów sztucznych. Zwykle są to praktyki, które ograniczają parowanie wody, zwiększają warstwę próchnicy w glebie, zapewniają siedlisko różnorodnym zwierzętom powiązanym ze sobą różnymi łańcuchami zależności.
Fot. Łąka kośna, Podkarpacie.
Już nie zrównoważone rolnictwo, ale regeneratywne …
Rolnictwo, które polega na ochronie i odbudowie gruntów rolnych i ekosystemów, w których prowadzone są gospodarstwa nazywane jest rolnictwem regeneratywnym. To właśnie ono ma stać się dominującym modelem wytwarzania żywności nie tylko w Europie, ale na całym świecie. Ma na celu poprawę i przywrócenie tego, co już zostało zdegradowane. Praktyki składające się na tego typu rolnictwo „odbudowują” ekosystemy (regenerują je), zwiększają magazynowanie węgla w biomasie naziemnej i w glebie, obniżając ilość CO2 w atmosferze (rolnictwo węglowe) oraz łączą uprawy drzew i krzewów z uprawą roli na tym samym gruncie (agroleśnictwo). W pewien sposób przypominają praktyki dawnych rolników i zarazem uwzględniają najnowszą wiedzę biologiczną, ekologiczną i społeczną. [3]
Fot. Zimowy ciek wodny zanikający latem. Podkarpacie
„ Narzędziami za pomocą, których rolnik gromadzi efekty regeneracji są m.in.: bezorkowa uprawa gleby, uprawa roślin okrywowych, uprawa roślin na zielony nawóz, zwiększenie bioróżnorodności tj. więcej gatunków w płodozmianie, zwiększenie retencji wody w glebie, używanie nawozów naturalnych itd.”. [4]
Gromadźmy materię organiczną i odbudowujmy próchnicę glebową
Dla zdrowia gleby najważniejsza jest obecność materii organicznej i organizmów glebowych. Gleba to nie jest martwy twór. Gleba to żywy organizm. Materia organiczna, a w niej węgiel organiczny, decyduje o właściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych gleby. To ona pobudza życie glebowe, czyli mikroorganizmy i organizmy, te z kolei wykonują wiele zadań dla życia roślin. Im więcej materii organicznej zawiera gleba, tym więcej węgla gromadzi i tym więcej składników odżywczych może zaoferować roślinom. [5]
| Gleba przenawożona nawozami syntetycznymi nie jest aktywna biologicznie, w związku z tym nie powstaje w niej próchnica. [6] |
Fot. Resztki pożniwne na polu, Podlasie.
W tym celu pozostawia się resztki pożniwne (np. słomę po żniwach), korzysta się wyłącznie z nawozów naturalnych, stosuje poplony czyli nasadzenia odpowiednich roślin między kolejnymi uprawami. Zabieg ten nie tylko wzmacnia właściwości gleby, ale zwiększa bioróżnorodność zarówno organizmów glebowych, jak roślin czy owadów i ptaków. Płodozmian jest jedną z najstarszych i najbardziej skutecznych metod odchwaszczania upraw. Zróżnicowany płodozmian dodaje glebie materii organicznej i przyczynia się do wzrostu próchnicy i żyzności gleby. A to próchnica jest „silnikiem” gleby. [7]
Rezygnujmy z intensywnej uprawy gleby – zabiegi uprawowe ograniczone do minimum
„Rolniku, wyrzuć pług w pokrzywę”- apeluje Mateusz Ciasnocha – praktykujący rolnik. Dlaczego? Orka, zwłaszcza głęboka doprowadza do wyjałowienia gleby. W jej efekcie giną mikroorganizmy (np. bakterie tlenowe i beztlenowe) i zwierzęta glebowe (dżdżownice), od których zależy ilość i jakość próchnicy w glebie. Kiedy nie ma próchnicy, gleba traci zdolności gromadzenia wody opadowej i odporność na suszę, a rośliny – różnorodne składniki pokarmowe. Oranie użytków zielonych i gruntów uprawowych uwalniania uprzednio składowany w glebie węgiel, co podnosi emisję CO2 do atmosfery. Rolnictwo regneratywne proponuje bezorkową uprawę gleby i zastąpienie orania gleby sadzeniem roślin głęboko korzeniących się, okrywowych i stosowaniem międzyplonów.
Fot. Podmokłe łąki na Podkarpaciu.
Ograniczajmy lub całkowicie rezygnujmy z chemii rolniczej (nawozy sztuczne, pestycydy, antybiotyki)
Gleby uprawiane w sposób konwencjonalny z użyciem rolniczej chemii są prawie całkowicie martwe, gdyż nawozy sztuczne są toksyczne dla organizmów glebowych. Tymczasem ich działalność ma kluczowe znaczenie dla zdrowia gleb, zwierząt i ludzi oraz łagodzenia zmian klimatu. W rolnictwie regeneratywnym odchodzi się od stosowania nawozów sztucznych na rzecz wzbogacania materii organicznej w glebie, która powstaje z resztek roślinnych (np. pożniwnych, czy ze słomy, obumarłych korzeni itp.), nawozów naturalnych – obornika, gnojowicy, gnojówki, kompostu itp.
Fot. Wypas krów pod chmurką, Podkarpacie.
Rezygnuje się także z chemicznych środków ochrony roślin, które zagrażają owadom i ptakom, zanieczyszczają glebę, ograniczają bioróżnorodność ekosystemów i są szkodliwe dla ludzi. Stosuje się biologiczne, fizyczne i mechaniczne formy odchwaszczania, większą różnorodność upraw, mulczowanie gleby itp. [8] Natomiast w hodowli zwierząt nie używa się antybiotyków, tak powszechnie i nadmiarowo stosowanych w fermach przemysłowych. Zwierzęta przez większą cześć roku przebywają „pod chmurką” (powrót do chowu pastwiskowego), wypasane w systemie rotacyjnym, regenerującym roślinność i glebę na łąkach i zapewniającym zwierzętom zbilansowany pokarm i dogodne warunki życia.
Wiele z tych praktyk znalazło odzwierciedlenie w polskim Planie Strategicznym Wspólnej Polityki Rolnej 2023-2027, w różnych jego ścieżkach dofinansowania (np. w ekoschematach obszarowych, dobrostanie zwierząt, rolnictwie ekologicznym i interwencjach rolno-środowiskowo-klimatycznych).
Rolnictwo regeneratywne to m.in. rolnictwo węglowe
Jak mówi prof. dr hab. Jerzy Kozyra z IUNIG – rolnictwo to proces węglowy, a rolnicy to górnicy węgla. Podstawowym procesem, na którym opiera się rolnictwo jest fotosynteza, a także inne procesy biologiczne i chemiczne, które zachodzą między roślinami a organizmami glebowymi. Przez praktyki rolne rolnik może wpływać nie tylko na ilość powietrza w glebie, czy wody, ale także węgla. [9]
| Rolnictwo jest węglowe przez to, że węgiel z atmosfery przedostaje się w procesie fotosyntezy do biomasy (45% węgla jest w biomasie). Rośliny przekazują węgiel poprzez swoje korzenie do gleby. Im więcej różnorodnych roślin, tym więcej węgla mogą zaabsorbować. Jeśli rolnik wkłada biomasę do gleby zamiast ją np. spalać – po pierwsze dostarcza składników pokarmowych organizmom glebowym, które robią z tego wspaniały użytek dla roślin, po drugie magazynuje węgiel atmosferyczny w glebie, obniżając emisje gazów cieplarnianych do atmosfery. [10] |
Fot. Uprawa zbóż na obrzeżach parku, Podlasie.
W nowym wsparciu z PS WPR 2023-2027 rolnik, który chce być opiekunem cyklu węglowego otrzymuje pieniądze za zmniejszanie emisji w swoim gospodarstwie poprzez „łapanie” węgla i składowanie go w biomasie naziemnej i w glebie. Służą temu odpowiednie zabiegi np. zwiększanie zadrzewień i sadzenie roślin wieloletnich, przykrywanie gleby mulczem, rezygnacja z głębokiej orki, w zamian za to obsadzanie gleby roślinami głęboko korzeniącymi się, stosowanie poplonów itp.
| Podczas jednej burzy piaskowej ucieka z pola bardzo dużo węgla do atmosfery. Aby temu zapobiegać – rolnik węglowy dba o to, by gleba była cały rok przykryta, albo żywą roślinnością, albo pokryta materią organiczną ograniczającą parowanie wody i wzrost chwastów i stanowiącą zielony nawóz (mulczowanie gleby). W miejsce orania stosuje nasadzenia roślin, które wykonują pracę za pług. Tworzy zadrzewienia, które stanowią naturalną barierę dla wywiewania i wysuszania gleb oraz stanowią siedliska dla bioróżnorodności. |
Dr Robert Borek z państwowego Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa z Puław wymienia następujące praktyki rolne, które utrzymują i zwiększają zawartość węgla w glebie [12]:
- Uprawa roślin okrywowych, międzyplonów
- Uprawa roślin głęboko korzeniących się
- Pozostawianie resztek pożniwnych
- Stosowanie kompostu i obornika oraz nawozów odkwaszających
- Zróżnicowanie roślin w płodozmianie
- Agroleśnictwo
- Mieszana produkcja roślinno-zwierzęca
- Konwersja gruntów ornych na TUZ (trwałe użytki zielone)
- Retencjonowanie wody na glebach organicznych
- Ochrona przed wyłączaniem gruntów z produkcji rolne
- Pasy buforowe, ekstensyfikacja TUZ lub racjonalny wypas, uprawy w rolnictwie ekologicznym.
Do negatywnych praktyk w rolnictwie zalicza:
- Monokultury
- Wynoszenie materii organicznej z gleby
- Uproszczony płodozmian
- Intensywne nawożenie i chemiczna ochrona roślin
- Zabudowywanie gruntów
- Intensywna uprawa gleby
| Znacznie więcej węgla znajdziemy pod użytkami zielonymi niż pod gruntami uprawowymi i pod lasem. [11] |
Agroleśnictwo – najbardziej skuteczny system w rolnictwie regeneratywnym i węglowym
Najbardziej skutecznym systemem rolnictwa regeneratywnego i węglowego jest agroleśnictwo, uznane przez ONZ za jedną z najważniejszych innowacji w rolnictwie, która ma zapobiec katastrofie klimatycznej! Naśladuje naturę, a zwłaszcza naturalne piętra lasu i jest najstarszą formą rolnictwa. Jego niektóre formy przetrwały w Polsce do dzisiaj jako elementy tradycji kulturowej np. wypas owiec na halach i redyk.
Fot. Przykład upraw agroleśniczych – uprawa alejowa. Zdjęcie pochodzi z prezentacji III Ogólnopolskiej Konferencji Agroleśnictwa IUNiG, październik 2022.
| Francja zobowiązała się, że do 2050 roku aż 50% francuskich gospodarstw będzie miało elementy agroleśnictwa. [16] |
Fot. Pas drzew i krzewów między łąkami, gospodarstwo ekologiczne Grzybów.
Rodzaje upraw agroleśnych to np. uprawa alejowa (uprawa drzew lub krzewów z roślinami niskimi współrzędnymi), silvopastoralizm (zintegrowana hodowla zwierząt wśród zadrzewień); system mieszany alejowo – silvopastoralny, produktywne żywopłoty, pasy wiatrochronne, zadrzewienia śródpolne i remizy; strefy buforowe, agrobioautostrady, pasy schronienia (żywopłoty i łąki kwietne). [17]
Agroleśnictwo ma wiele zalet dla środowiska, klimatu i rolnika. Zwiększa wydajność fotosyntezy. Pomaga w zatrzymywaniu węgla w glebie, a także korzystnie wpływa na retencję wody. Pozwala na lepsze wykorzystanie zasobów, zmniejsza straty składników pokarmowych z gruntów rolnych, zwiększa różnorodność biologiczną. Kształtuje mikroklimat, obniża temperaturę otoczenia. Zwiększa też dochód gospodarstwa rolnego o 95%. [18]
Celem współczesnego rolnictwa jest nie tylko produkcja żywności, ale równolegle – ochrona środowiska i klimatu. Zmiany w polityce rolnej zarówno na poziomie światowym, europejskim czy krajowym mają służyć temu, byśmy mogli nadal korzystać z usług środowiska naturalnego i zarazem mogli zostawić ten naturalny dar przyszłym pokoleniom. Aby ta zmiana była skuteczna, powinniśmy zrobić to wspólnie, lokalnie, lecz na dużą skalę.
***
Bibliografia:
[1] Bogdan Kasperski – ogrodnik z Anielskich Ogrodów w Budachowie: https://witrynawiejska.org.pl/2023/10/23/jakosc-gleby-jak-o-nia-dbac/
[2] Wykład dr hab. Pauliny Kramarz, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego pt.” Nie będzie żywności bez bioróżnorodności”: https://www.youtube.com/watch?v=KJ3OkrjvMG4
[3] Wykład dr hab. Pauliny Kramarz, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego pt.” Nie będzie żywności bez bioróżnorodności”: https://www.youtube.com/watch?v=KJ3OkrjvMG4
[4] Mateusz Ciasnocha w rozmowie o rolnictwie przyjaznym klimatowi pt. Rolnik jako opiekun ekosystemu. https://witrynawiejska.org.pl/2023/05/18/rolnik-jako-opiekun-ekosystemu-rozmowa-o-rolnictwie-przyjaznym-klimatowi/
[5] Prof. Jerzy Kozyra, wykład pt. „Rolnictwo węglowe – czyli rolnictwo na miarę wyzwań XXI wieku” https://wszechnica.org.pl/wyklad/rolnictwo-weglowe-czyli-rolnictwo-na-miare-wyzwan-xxi-wieku/
[6] Prof. Jerzy Kozyra, wykład pt. „Rolnictwo węglowe – czyli rolnictwo na miarę wyzwań XXI wieku” https://wszechnica.org.pl/wyklad/rolnictwo-weglowe-czyli-rolnictwo-na-miare-wyzwan-xxi-wieku/
[7] Prof. Jerzy Kozyra, wykład pt. „Rolnictwo węglowe – czyli rolnictwo na miarę wyzwań XXI wieku” https://wszechnica.org.pl/wyklad/rolnictwo-weglowe-czyli-rolnictwo-na-miare-wyzwan-xxi-wieku/
[8] Niechemiczne metody ograniczania zachwaszczenia jako alternatywa dla glifosatu i innych herbicydów: alernatives_00pol_2print.pdf (koalicjazywaziemia.pl)
[9] Prof. Jerzy Kozyra, wykład pt. „Rolnictwo węglowe – czyli rolnictwo na miarę wyzwań XXI wieku” https://wszechnica.org.pl/wyklad/rolnictwo-weglowe-czyli-rolnictwo-na-miare-wyzwan-xxi-wieku/ Seminarium IRWIR PAN. Referat dr. hab. Jerzego Kozyry [6 lutego 2023 r.]
[10] Prof. Jerzy Kozyra, wykład pt. „Rolnictwo węglowe – czyli rolnictwo na miarę wyzwań XXI wieku” https://wszechnica.org.pl/wyklad/rolnictwo-weglowe-czyli-rolnictwo-na-miare-wyzwan-xxi-wieku/ Seminarium IRWIR PAN. Referat dr. hab. Jerzego Kozyry [6 lutego 2023 r.]
[11] Prof. Jerzy Kozyra, wykład pt. „Rolnictwo węglowe – czyli rolnictwo na miarę wyzwań XXI wieku” https://wszechnica.org.pl/wyklad/rolnictwo-weglowe-czyli-rolnictwo-na-miare-wyzwan-xxi-wieku/ Seminarium IRWIR PAN. Referat dr. hab. Jerzego Kozyry [6 lutego 2023 r.]
[12] dr Robert Borek, Beata Jurga, Wykład pt. Geneza i koncepcja rolnictwa węglowego w: Warsztaty on-lin organizowane przez IUNG pt. Rolnictwo węglowe.
[13] Marlena Baranowska, Prezentacja, ICRAF (World Agroforestry), Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, pdf ODR w Minikowie
[14] Barbara Baj Wójtowicz, Prezentacja pt. Agroleśnictwo – sposób na zrównoważony ekosystem rolniczy, Konferencja „Rolnictwo sprzymierzeńcem bioróżnorodności, KPODR MINIKOWO, 25.11.2020: [https://www.kpodr.pl/wp-content/uploads/2020/11/Agrole%C5%9Bnictwo-spos%C3%B3b-na-zr%C3%B3wnowa%C5%BCony-ekosystem-rolniczy.pdf
[15] dr Robert Borek, Beata Jurga, Wykład pt. Geneza i koncepcja rolnictwa węglowego w: Warsztaty on-lin organizowane przez IUNG pt. Rolnictwo węglowe.
[16] [Marcin Wójcik, rolnik ekologiczny, OIKOS; spotkanie pt. Rolnictwo przyjazne klimatowi: rozwój rolnictwa węglowego i ekologicznego w Polsce, 1 marca 2023].
[17] Barbara Baj Wójtowicz, Prezentacja pt. Agroleśnictwo – sposób na zrównoważony ekosystem rolniczy, Konferencja „Rolnictwo sprzymierzeńcem bioróżnorodności, KPODR MINIKOWO, 25.11.2020: [https://www.kpodr.pl/wp-content/uploads/2020/11/Agrole%C5%9Bnictwo-spos%C3%B3b-na-zr%C3%B3wnowa%C5%BCony-ekosystem-rolniczy.pdf
[18] Barbara Baj Wójtowicz, Prezentacja pt. Agroleśnictwo – sposób na zrównoważony ekosystem rolniczy, Konferencja „Rolnictwo sprzymierzeńcem bioróżnorodności, KPODR MINIKOWO, 25.11.2020: [https://www.kpodr.pl/wp-content/uploads/2020/11/Agrole%C5%9Bnictwo-spos%C3%B3b-na-zr%C3%B3wnowa%C5%BCony-ekosystem-rolniczy.pdf
Przydatne źródła wiedzy:
SKĄD WIEMY, ŻE TO DZIAŁALNOŚĆ CZŁOWIEKA DOPROWADZIAŁA DO WZROSTU KONCENTRACJI GAZÓW CIEPLARNIANYCH W ATMOSFERZE?
https://drive.google.com/file/d/1ihs6Wyubigvx9-bto0TYo4yGZOgvkyQ5/edit?pli=1
NAJWAŻNIEJSZY RAPORT ONZ PRZED SZCZYTEM KLIMATYCZNYM. ROK NIECHLUBNYCH REKORDÓW, ALE… – ZIEMIA NA ROZDROŻU.PL
https://ziemianarozdrozu.pl/najwazniejszy-raport-onz-przed-szczytem-klimatycznym-co-z-niego-wynika/
BAZA WIEDZY – ORGANIZAJE SPOŁECZNE NA RZECZ KLIMATU
https://klimat.forumdarczyncow.pl/baza-wiedzy/#filtr=.o-zmianie
KISS THE GROUND – FILM
WYWIAD Z AGNIESZKĄ MAKOWSKĄ – ROLNICZKĄ PRZYJAZNĄ KLIMATOWI
https://publicystyka.ngo.pl/agnieszka-makowska-stoimy-na-krawedzi-wywiad
KOBIETY DLA KLIMATU
https://www.kobietydlaklimatu.pl/
BIOSEKWESTRACJA W ROŚLINACH I SEKWESTRACJA W GLEBIE JAKO NAJPROSTSZE METODY OGRANICZENIA EMISJI CO2 DO ATMOSFERY: Biosekwestracja_w_roslinach_i_sekwestracja_w_glebie,_jako_najprostsze_metody_ograniczenia_emisji_CO2_do_atmosfery_-_K._Domagala.pdf
Poradnik Agroleśnictwo (Systemy rolno-leśne) – IUNG
NIECHEMICZNE METODY OGRANICZANIA ZACHWASZCZENIA JAKO ALTERNATYWA DLA GLIFOSATU I INNYCH HERBICYDÓW: alernatives_00pol_2print.pdf (koalicjazywaziemia.pl)
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Agroleśnictwa
