Powstanie Rozóg związane było z intensywną kolonizacją południowo-wschodniej części starostwa szczycieńskiego, nazwaną szkatułową i przeprowadzoną przez wielkiego elektora brandenburskiego i Księcia Pruskiego, Fryderyka Wilhelma. Zakładaniem nowych wsi zajmowała się administracja leśna. Jacob Bieber po uzgodnieniach z leśniczym i starostą ryńskim Heinrichem Ehrentreichem von Halle otrzymał 23 lutego 1645 r., przywilej na 60 włók chełmińskich dąbrowy (1 włóka = 16,8 ha) i innych lasów przy strażnicy myśliwskiej Rossocken (bei Rosogen), w tym 6 włók sołeckich dziedzicznych dla siebie wraz z niższym sądownictwem dla założenia wsi Friedrichowen (Rozóg). Pierwszych osadników wraz z sołtysem J. Bieberem było 38. Akcję osadniczą w południowo-wschodniej części starostwa szczycieńskiego intensywnie kontynuowano, 24 stycznia 1646 r. Hans Simon otrzymał przywilej na 40 włók chełmińskich dla założenia wsi Wilamowo (Willamowen), tu osadników było 37. H.Simon 5 listopada 1654 r. otrzymał kolejny przywilej na 56 włók chełmińskich i założył wieś Liebenberg (Klon) z 54 osadnikami. Ostatnią wsią założoną na tym terenie w połowie XVII wieku były Faryny (Farienen), lokowane 30 stycznia 1662 r. na mocy przywileju dla dwóch zasadźców Woitka Marczinzecka i Paula Lasersa z Kiełbonek (Kelbonken) i 38 osadników. Obaj lokatorzy wspólnie pełnili urząd sołtysa. Powstałe wsie położone były w środku puszczy i zajmowały obszary ogołocone z drzew przez smolarzy i popielarzy, stały się one podstawą do dalszego planowego osadnictwa w Puszczy Piskiej (Jańsborskiej). W XIX wieku nastąpił duży rozwój gospodarczy Rozóg i okolicznych wsi (Faryn, Klonu, Wilamowa, Występu). Liczba ludności Rozóg wzrosła trzykrotnie, stały się one dominującym ośrodkiem w południowej części powiatu szczycieńskiego i pogranicza mazursko-kurpiowskiego. Nadgraniczne położenie ze względu na możliwości szybkiego, dużego i stosunkowo łatwego zarobku na przemycie towarów z Mazur na Kurpie jak i z Kurpi na Mazury, przyczyniło się do szybkiego rozwoju miejscowości.
Po wybuchu I wojny światowej 20 sierpnia 1914 r. Armia Narew gen. Aleksandra Samsonowa rozpoczęła uderzenie przez Rozogi na Prusy Wschodnie. Mieszkańcy Rozóg w obawie przed Rosjanami uciekli do lasu, natomiast przez miasteczko przechodziły wojska rosyjskie plądrując, rabując i wzniecając pożary. W czasie przygotowań do plebiscytu podjęto działania agitujące do głosowania na Polskę. W Farynach 18 kwietnia 1920 r. doszło do pobicia Bogumiła Leyka, Bertolda Iwańskiego i Ewalda Lodwicha, którzy zamierzali odprawić nabożeństwo dla gromadkarzy, lecz Niemcy zastraszając mieszkańców wsi spowodowali, że w spotkaniu wzięło udział tylko 6 osób. Po spotkaniu wyszli oni na wieś i wówczas zostali napadnięci przez dużą grupę osób i dotkliwie pobici. Sprawę tę skierowano do sądu, jednak w lutym 1921 r. za wstawiennictwem Ostdeutscher Heimatdienst 12 prowodyrów zostało uniewinnionych. W Komitecie Mazurskim 27 marca 1920 r. wyznaczono kierowników powiatowych i okręgowych, dla okręgu nr 4 (Rozogi) został Stanisław Gabryelewicz. Agitacją w Rozogach zajmować się mieli bracia Jan i Bernard Meyk (Meykowscy) działacze Związku Polaków w Niemczech. W gminie Rozogi w plebiscycie 11 lipca 1920 r. za Prusami oddano 6577 głosów, za Polską 35. W latach 30. XX wieku zakładane były polskie biblioteki w Rozogach, Farynach, Suchorowcu oraz Klonie. Biblioteka w Rozogach została założona w 1935 r., miała 134 tomy i prowadził ją Fryderyk Kwiatkowski, w tym czasie powstała też biblioteka w Klonie, którą prowadził malarz Alfons Kaliszewski, obie biblioteki funkcjonowały do zimy 1937/1938 r. Bibliotekę w Farynach w latach 1920-1933 prowadził rolnik Jan Biały. Był on gromadkarzem, działaczem mazurskim, podczas plebiscytu odbywały się u niego spotkania prowadzone przez propolskich księży i kaznodziei. Przed I wojną światową wybudowano kolej wąskotorową z Pup do Rozóg, a później w czasie wojny przedłużono ją do Myszyńca i dalej do Ostrołęki. Wykorzystywana była ona na początku do przewozu materiałów wojennych, ale w lipcu 1920 r. Niemiecko-Wschodnia Kolej Wąskotorowa AG w Królewcu wprowadziła ruch pasażerski.
Latem 1939 r. na pograniczu mazursko-kurpiowskim pojawiły się symptomy zbliżającej się wojny. Na zachód od Rozóg stacjonowała 1 Brygada Kawalerii Korpusu Wodriga 3 armii pod dowództwem gen. Alberta Wodriga, która miała uderzyć na Myszyniec. Artyleria 1 Brygady Kawalerii 1 września 1939 r. o godz. 430 ostrzelała placówki Straży Granicznej w Dąbrowach i Pełtach, a następnie spieszone oddziały kawalerii przekroczyły granicę i wyparły polskie jednostki do Myszyńca, który został zaatakowany o godz. 530 i po pół godzinie polskie oddziały zostały zmuszone do odwrotu. W gminie Rozogi w czasie wojny pracowało wielu polskich przymusowych robotników, pracowali tu też francuscy i włoscy jeńcy wojenni. Rozkaz ewakuacji ludności cywilnej przyszedł 19 stycznia 1945 r., informował, że należy się ewakuować na cztery tygodnie, po których ponownie będzie można powrócić do swoich domów. Rano 20 stycznia 1945 r. przy 200C mrozie kolumny mieszkańców wiosek gminy Rozogi wyruszyły wraz z robotnikami przymusowymi, Włochami i Francuzami na zachód. Wojska niemieckie opuściły wsie gminy Rozogi wieczorem 23 stycznia 1945 r., a oddziały Armii Czerwonej zgodnie z relacją Adama Tubiesa, który pozostał i powitał wkraczające wojsko sowieckie weszły do Rozóg i pozostałych wiosek 24 stycznia 1945 r. Sowieckie biuro informacyjne podało, że wsie zostały zajęte 25 stycznia 1945 r. przez oddziały 49 armii ogólnowojskowej dowodzonej przez gen. lejtn. Iwana Griszina. Miejscowości nie były zniszczone, gdyż nie było walk. Dopiero później, stacjonujący Rosjanie grabili, przy okazji wzniecając pożary, bezmyślnie czy raczej rozmyślnie niszczyli miasteczko i wsie. W Rozogach w budynku Schmolke przy rynku kwaterowała radziecka komendantura. W informacji z 28 stycznia 1946 r. stopień zniszczenia zabudowań gminy Rozogi oceniono na 35%, Rozóg na 75%.
Pierwsi osadnicy przybyli już w kwietniu i maju 1945 r., byli mieszkańcami Puszczy Zielonej – Kurpiami. Planowe osiedlanie rozpoczęło się 30 kwietnia 1945 r. Osadnicy często zamiast pozostać zabierali wszelkie dobra i wracali do swoich starych wsi. W latach 1945-1949 w gminie Rozogi osiedliły się rodziny z czterech powiatów: z ostrołęckiego 156 rodzin, makowskiego 24 rodziny, kolneńskiego 22 rodziny i przasnyskiego 14 rodzin. Stanowiło to 92,7% wszystkich przybyłych do gminy rodzin. W latach 1945 – 1949 przybyło łącznie 221 rodzin. Polski komisariat milicji w Rozogach został utworzony w połowie maja 1945 r. w budynku Breyera. Dwaj milicjanci rejestrowali Niemców i odnotowywali ich wyznanie. Polski Zarząd Gminy został zorganizowany 19 czerwca 1945 r., wójtem został Piotr Szydłowski, podwójtem Feliks Baprawski, sekretarzem Henryk Gronowski, a członkami: Gronowski Jan, Stachelek Józef. Wieś Pupy (Spychowo) od października 1945 r. do 1954 r. była włączona do gminy Rozogi. Szkołę zorganizowano i oddano do użytku 1 września 1945 r., pierwszą nauczycielką została Rajewska. Budynek przedwojennej szkoły wyremontowano w 1952 r. Posterunek Milicji Obywatelskiej w nowym budynku zorganizowano 20 września 1945 r.; we wrześniu 1947 r. powstały: Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” i Ochotnicza Straż Pożarna. Stefan Dorocki został wybrany wójtem 20 maja 1947 r., i pozostał on na tym stanowisku do 27 kwietnia 1948 r., do ponownego wyboru Piotra Szydłowskiego na to stanowisko. Zarząd Gminy zlikwidowano w maju 1950 r. powołując Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Rozogach, jej przewodniczącym został Józef Sadkowski, sekretarzem Henryk Gronowski. W 1946 r. ludność mazurska liczyła w gminie Rozogi 1430 osób, a wszystkich mieszkańców było wówczas 3230. Liczba ludności mazurskiej systematycznie spadała i w 1950 r. mieszkało 1153 Mazurów.
Kościół w Rozogach nie został zniszczony, w pierwszych latach powojennych parafia obsługiwana była przez pastora ze Szczytna, który przyjeżdżał do kościoła przynajmniej raz w miesiącu. Pastorem w Rozogach po II wojnie światowej był ks. Henryk Szreder, który przeniósł się z Klonu 1 października 1954 r. i zajął plebanię opuszczoną przez Gminną Spółdzielnię Samopomoc Chłopska w Rozogach. W kościele w Rozogach przy filarach chóru znajdowały się tablice pamiątkowe z nazwiskami parafian poległych w wojnach: austriacko-pruskiej w 1866 r.; francusko-pruskiej w 1870/1871 r. i 72 poległych w I wojnie światowej z Rozóg. Znajdowały się, też tablice pamiątkowe z innych miejscowości parafii: Wilamowa, Występu, Klonu, Zawojek, Wujaków, Kwiatuszek Wielkich, Spalin Wielkich, Spalin Małych, Kowalika, Faryn, Długiego Borku, Wysokiego Grądu, Lipniaka, Pup i Kierwiku. Po II wojnie światowej tablice te zostały usunięte z kościoła. Pastor H.Szreder 18 czerwca 1974 r. ogłosił, że odprawia ostatnie nabożeństwo w kościele w Rozogach, poinformował o włączeniu ewangelickiej parafii w Rozogach do parafii w Szczytnie. Po wydaniu przez wojewodę ostrołęckiego w dniu 23 grudnia 1976 r. zgody na przekazanie świątyni w Rozogach katolikom, w Szczytnie 4 stycznia 1977 r. senior Paweł Kubiczek powziął decyzję o zleceniu rzeczoznawcom wyceny świątyni, którzy ustalili wartość budynku na 1876454 zł, a po dodaniu wartości działki kościelnej i wyposażenia kościoła cena kościoła ustalona przez Konsystorz wynosiła 2000000 zł. Akt notarialny podpisano 28 maja 1977 r., biskup warmiński Jan Obłąk 22 lipca 1978 r. uroczyście poświęcił kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny. Parafię katolicką w Rozogach erygował biskup warmiński Józef Glemp 29 czerwca 1982 r.
W wyniku zmiany struktury organizacji administracji państwa w dniu 15 września 1954 r. powołano Gromadzkie Rady Narodowe funkcjonujące do 31 grudnia 1972 r. Pierwszym przewodniczącym Prezydium GRN został 21 grudnia 1954 r. Stanisław Pszczółkowski pełniący tę funkcję do 27 lutego 1957 r., wówczas został wybrany Jan Śliwiński, który pełnił ją do 31 grudnia 1972 r. Gmina Rozogi została zelektryfikowana w 1960 r., w 1962 r. zlikwidowano kolej wąskotorową Pupy – Rozogi – Myszyniec. W grudniu 1968 r. zgłoszono gromadę Rozogi do konkursu 6 gromad i powołano Gromadzki Komitet Konkursowy z przewodniczącym J.Śliwińskim. Wyniki konkursu podsumowano 15 lipca 1969 r. i gromada Rozogi zajęła I miejsce, otrzymała nagrodę 400000 zł, które zostały przeznaczone na budowę Wiejskiego Domu Kultury w Rozogach. W wyniku kolejnych zmian administracyjnych z dniem 31 grudnia 1972 r. zlikwidowano gromady, a w ich miejsce powołano z dniem 1 stycznia 1973 r. gminy. Naczelnikiem Gminy w Rozogach został Marian Bączek. Następna reforma administracyjna z dniem 1 czerwca 1975 r. zlikwidowała powiaty i wprowadziła dwustopniowy podział administracyjny państwa, w jej wyniku gmina Rozogi weszła w skład nowoutworzonego województwa ostrołęckiego. W Rozogach w 1977 r. utworzono Zasadniczą Szkołę Rolniczą i Średnie Studium Zawodowe. Naczelnik Gminy M. Bączek został po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. zawieszony, następcą jego został Henryk Samborski. Od 11 kwietnia 1982 r. do marca 1983 r. naczelnikiem Gminy był pochodzący ze Szczytna Jerzy Banat. Lucja Litwińczyk dwukrotnie pełniła obowiązki Naczelnika Gminy, pierwszy raz od 29 marca 1983 r. do 14 września 1983 r. oraz od 9 listopada 1989 r. do 20 czerwca 1990 r.. Stefan Piskorski funkcję naczelnika pełnił od 15 września 1983 r. do 15 kwietnia 1985 r., następnie stanowisko to, od 23 kwietnia 1985 r. do 8 listopada 1989 r. zajmował Stanisław Drężek. Przewodniczącymi Rady Gminy w Rozogach byli: Tadeusz Dąbrowski (19.12.1973 – 30.12.1974), Ryszard Kozon (31.12.1974 – 8.3.1977); Sławomir Gos (9.3.1977 – 24.9.1978); Jerzy Marcinkowski (25.9.1978 – 1980); Tadeusz Dąbrowski (1980 – 1984); Jan Gontarz (28.6.1984 – 1988); Antoni Kaczmarczyk (30.6.1988 – 1990). Po pierwszych wolnych wyborach samorządowych 6 czerwca 1990 r. przewodniczącym Rady Gminy w Rozogach został wybrany Zbigniew Popławski, a 21 czerwca 1990 r. wójtem Józef Zapert. W latach 80. XX wieku rozpoczęto budowę wodociągów, w latach 90. kontynuowano budowę wodociągów w poszczególnych wioskach gminy oraz wybudowano oczyszczalnię ścieków i kanalizację w Rozogach i Wilamowie. Uroczyście obchodzono obchody 350-lecia lokacji Rozóg organizując w dniach 5-6 maja 1995 roku festyn i konferencję naukową poświęconą dziejom Rozóg i pogranicza mazursko – kurpiowskiego. Liceum Ogólnokształcące w Rozogach utworzono 15 sierpnia 1996 r., Zasadniczą Szkołę Zawodową w Rozogach 1 września 1997 r. Ostatnia reforma administracyjna państwa w 1998 r. wprowadziła trójstopniowy podział administracyjny państwa i gmina Rozogi wróciła do powiatu szczycieńskiego i województwa warmińsko – mazurskiego. Przy Szkole Podstawowej w Rozogach w 2000 r. oddano do użytku największą w powiecie szczycieńskim pełnowymiarową salę sportową, z tej okazji 1 września odbyła się Wojewódzka Inauguracja Roku Szkolnego 2000/2001. W 2002 r. przeprowadzono wybory bezpośrednie wójtów, które w gminie Rozogi wygrał Józef Zapert, przewodniczącym Rady Gminy została Teresa Samsel.
Polityka państwa polskiego wobec b. Prus Wschodnich włączonych do terytorium Polski, miała miedzy innymi na celu dezintegrację administracyjną tego terytorium. Politykę zacierania granicy prowadzono również między Kurpiami a Mazurami. Rada Ministrów, 11 listopada 1961 r. wyłączyła gromadę Dąbrowy z dniem 31 grudnia 1961 r. z powiatu ostrołęckiego w województwie warszawskim i włączyła ją do powiatu szczycieńskiego województwa olsztyńskiego. Pierwszy raz w dziejach pogranicza w administracyjnych granicach powiatu mazurskiego znalazł się niewielki skrawek Kurpi, zmiana ta okazała się trwała, do dziś zachowuje się taki stan. Próby działań mieszkańców Dąbrów, mające na celu administracyjny powrót Dąbrów do gminy Myszyniec i województwa mazowieckiego wydaje się, że zakończyły się definitywnie 13 listopada 2005 r. W referendum mieszkańcy Dąbrów opowiedzieli się za pozostaniem w gminie Rozogi. Wynik był jednoznaczny: na 1003 uprawnionych do głosowania, udział w konsultacjach wzięło 670 osób, z czego 661 oddało ważny głos. Z tego grona 456 (69%) opowiedziało się za pozostaniem Dąbrów w gminie Rozogi, a 201 było temu przeciwnych, 4 wstrzymały się od głosu.
Problem zmian administracyjnych na pograniczu posiadał jeszcze jeden aspekt. W ramach koncepcji dwustopniowego podziału administracyjnego Sejm uchwalił ustawę z 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa. W wyniku tej reformy administracji państwa z dniem 1 czerwca 1975 r. powstało 49 województw w tym olsztyńskie i ostrołęckie. Gmina Rozogi z dniem 1 czerwca 1975 r. na mocy rozporządzenia z dnia 30 maja 1975 r., została włączona do województwa ostrołęckiego, i tym samym pierwszy raz w dziejach pogranicza skrawek Mazur znalazł się w granicach administracyjnych Kurpi.
Po przełomie 1989 r. reforma ustroju terytorialnego Polski została podjęta stosunkowo szybko Pierwsze decyzje w tym zakresie z inicjatywy senackiej w 1990 r. podjął sejm kontraktowy przeprowadzając reformę gminną. Kolejnego etapu reformy administracyjnej państwa polskiego dokonał rząd Jerzego Buzka. Organizacyjne struktury wdrożeniowe zaczęto budować od 12 maja 1998 r., kiedy rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów utworzono Międzyresortowy Zespół ds. Wdrożenia Reformy Administracji Publicznej, 15 lipca 1998 r. w MSWiA utworzono Departament Wdrażania i Monitorowania Reformy Administracji Publicznej, zaś w sierpniu wojewódzkie zespoły ds. wdrażania reformy administracji publicznej. Reforma administracji, dokonana została ustawą z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym przywracała w Polsce instytucję powiatu i tym samym trójszczeblowy podział administracji terytorialnej. Obecnie jednostki funkcjonujące w ramach administracyjnego podziału kraju, przyjętego na mocy przepisów ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa. Dopełnieniem reformy o podziale administracyjnym państwa było rozporządzenie Rady Ministrów z 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów, w którym gmina Rozogi ponownie weszła w skład powiatu szczycieńskiego i województwa warmińsko-mazurskiego, przywrócono tym samym stan sprzed 1 czerwca 1975 r.
Po zakończeniu II wojny światowej na pograniczu mazursko-kurpiowskim nastąpiły istotne przemiany. Pierwsze lata w nowej rzeczywistości polityczno-społecznej, to przede wszystkim czas migracji ludności z Kurpi na Mazury i procesy adaptacyjne do nowych warunków oraz integrowanie się z mieszkającymi tutaj Mazurami, dla których świat znany do 1945 r. odszedł bezpowrotnie. W wyniku II wojny światowej wielu mieszkańców Mazur, opuściło na zawsze swoją małą ojczyznę. Doświadczenia powojenne dla ludności mazurskiej, która pozostała w swoim miejscu zamieszkania, okazały się bolesne i zaciążyły na jej dalszych losach, często stając się przyczyną wyjazdu do Niemiec. Interesującym aspektem w dziejach pogranicza były zmiany granic administracyjnych dokonywane przez władze państwowe zmierzające do zatarcia dawnej granicy prusko-mazowieckiej i tym samym granicy miedzy Mazurami a Kurpiami. Pomimo przeobrażeń polityczno-społecznych po 1945 r. i prób administracyjnego zacierania granicy, nadal w świadomości mieszkańców tereny te funkcjonują, jako pogranicze mazursko-kurpiowskie.
Bibliografia:
- Z. Kudrzycki, Z dziejów Rozóg. Pogranicze mazursko-kurpiowskie w XVII-XX wieku, Toruń 2003.
- Z. Kudrzycki, Z dziejów parafii ewangelickiej w Rozogach, Rocznik Mazurski, 12, 2008.
- Z. Kudrzycki, Przemiany społeczno – polityczne na pograniczu mazursko – kurpiowskim po 1945 roku, [w:] Migracje ludności na pograniczu mazursko-kurpiowskim w XIX i XX wieku, praca zbiorowa pod redakcją J. Gołoty, Ostrołęka-Olsztyn 2008.
