W dniach 30-31 sierpnia 2023 roku grupa przedstawicieli mediów z całej Polski brała udział w wyjeździe studyjnym na Podhale w celu zrozumienia roli torfowisk we właściwym funkcjonowaniu ekosystemów, ze szczególnym uwzględnieniem ich regeneracji (odtwarzania). Takim przykładem może poszczycić się projekt „Karpaty Łączą – ochrona Torfowisk Orawsko-Nowotarskich” realizowany przez UNEP/GRID-Warszawa w partnerstwie z Fundacją Przyroda i Człowiek oraz norweską firmą Asplan Viak. Dzięki uprzejmości UNEP/GRID-Warszawa możemy podzielić się z Państwem wrażeniami z udziału w wyjeździe studyjnym oraz zdobytą w jego trakcie wiedzą.
Uczestnicy wyjazdu studyjnego dla mediów oglądają Bór na Czerwonem (Mateusz Ciasnocha, 2023).
Zacznijmy od początku: wprowadzenie do torfowisk
W trakcie wyjazdu studyjnego organizatorzy połączyli wiedzę praktyczną z teoretyczną. Chcemy rozpocząć ten artykuł od podzielenia się z Państwem wiedzą teoretyczną, a później ilustrować ją naszym doświadczeniem praktycznym, zdobytym w trakcie wyjazdu studyjnego.
Torfowisko to miejsce, gdzie odkłada się torf – twór organiczny, powstający niemal wyłącznie ze szczątków roślin w środowisku wysyconym wodą i w warunkach beztlenowych. Jego wyjątkową właściwością wyróżniająca go spośród innych siedlisk roślinnych jest to, że potrafi przez tysiące lat wycofać z atmosfery ogromne ilości węgla z szybkiego cyklu węglowego (mamy tutaj na myśli procesy zachodzące w skali miesięcy i lat).
Choć torfowiska zajmują ok. 3,3% powierzchni kontynentów, to magazynują dwa razy więcej węgla niż sumarycznie wszystkie lasy na Ziemi (chodzi o ich część naziemną: szatę roślinną). To podobna ilość węgla do światowych rezerw odkrytych dotychczas paliw kopalnych.
Obecnie istniejące torfowiska to zatem ogromne magazyny węgla uwięzionego w szczątkach roślinnych przez całe tysiąclecia. Szacuje się, że w naszej strefie klimatycznej każdy hektar zdrowego, żywego torfowiska akumuluje rocznie ok. 300 kilogramów węgla w związkach organicznych, powstających w procesie fotosyntezy. W tym celu musi pochłonąć z atmosfery 1100 kg dwutlenku węgla.
Torfowiska pełnią także drugą ogromnie ważną rolę: stabilizują stosunki hydrologiczne na danym terenie. Są naturalnymi zbiornikami retencyjnymi, regulującymi odpływ wód. To niezwykle ważna funkcja, zwłaszcza w rejonach górskich, a więc takich, które odwiedziliśmy w trakcie wyjazdu studyjnego. Torfowiska działają jak gąbka i potrafią zatrzymać lub zmniejszyć ryzyko powodzi, oddając wodę w warunkach suszy. Jak doskonale wie każdy, aktywny rolnik – retencjonowanie wód staje się coraz pilniejszą, czy wręcz najważniejszą potrzebą w obliczu regularnie pojawiających się okresów suszy czy krótkich, nawalnych deszczów powodujących zagrożenie powodziowe.
Część torfowisk zasilana jest – oprócz wód opadowych (śnieg, deszcz, mgła, rosa) – także wodami powierzchniowymi. W tym przypadku torfowiska pełnią także rolę ogromnie skutecznych, naturalnych systemów oczyszczania i poprawy jakości tych wód.
Środowiskowe Narzędzia Zarządzania Wodą (IUCN).
Torfowiska to nie tylko magazyny węgla, złoża torfu czy zbiorniki retencyjne. To również fascynujące ekosystemy z niezwykłym światem roślin i zwierząt. Istotną składową torfowisk są mchy torfowce. Dzięki swej wyspecjalizowanej budowie magazynują w swoich tkankach ogromne ilości wody. Poza nimi można tu spotkać także m.in. rzadkie owadożerne rośliny, takie jak rosiczki czy tłustosz pospolity, jak również żurawinę, dla której torfowiska to naturalne miejsce występowania.
W Polsce torfowiska zajmują około 4% powierzchni kraju. Większość z nich, blisko 90%, to torfowiska niskie, zasilane wolno przepływającymi wodami gruntowymi bądź powierzchniowymi. Kolejne 6% to torfowiska wysokie, a więc takie jak widzieliśmy podczas wyjazdu studyjnego. Zajmują zazwyczaj bezodpływowe zagłębienia terenu i są uzależnione od wód opadowych. Pozostałe 4% to formy przejściowe.
Powstawanie torfowiska niskiego (UNEP-GRID).
Powstawanie torfowiska wysokiego (UNEP-GRID).
Szacunkowa powierzchnia torfowisk Polski to 1 495 000 ha (ok. 20% leśne, ok. 80% nieleśne). Ok. 15% torfowisk jest w stanie zbliżonym do naturalnego, tzn. wciąż jest w stanie akumulować torf. Pozostałe 85% zostało przekształconych na potrzeby:
- Rolnictwa;
- Gospodarki leśnej;
- Wydobycia torfu do celów ogrodniczych;
- Zainwestowania na potrzeby infrastruktury.
Torfowiska Orawsko-Nowotarskie
W Karpatach – w porównaniu z nizinnymi obszarami naszego kraju – torfowiska należą do rzadkości. Kotlina Orawsko-Nowotarska to największy w południowej Polsce kompleks torfowisk wysokich. Stanowi on bezcenny układ przyrodniczy oraz decyduje o warunkach hydrologicznych całego regionu.
Jak dowiedzieliśmy się w trakcie wyjazdu studyjnego, wszystkie torfowiska w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej rozwinęły się na podłożu bardzo słabo przepuszczalnej gliny o grubości około 2 metrów, która została najprawdopodobniej utworzona podczas ostatniego zlodowacenia, w warunkach zimnego klimatu peryglacjalnego – w wyniku deflacji materiału pylastego z fliszu karpackiego i jego akumulacji na wilgotnych pokrywach żwirów. Dla rozwoju tutejszych torfowisk bardzo ważne były panujące tu sprzyjające warunki klimatyczne: stosunkowo chłodne sezony wegetacyjne, wysokie sumy opadów rocznych i niewielkie parowanie.
Torfowiska Orawsko-Nowotarskie wchodzą w skład sieci Natura 2000 jako obszar Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLC120003 o powierzchni 8266,68 ha.
Wyjątkową cechą regionu Torfowisk Orawsko-Nowotarskich jest obecność kosodrzewiny, która naturalnie występuje na większych wysokościach, w piętrze subalpejskim (ok. 1550-1800 m n.p.m.) oraz sosny błotnej, będącej mieszańcem kosodrzewiny z sosną zwyczajną. Sztandarowym gatunkiem tego regionu jest cietrzew – silnie zagrożony wyginięciem ptak, którego tokowiska powinny być objęte ochroną strefową. Z torfowiskami związane są też rzadkie w skali Europy motyle, o wdzięcznych nazwach szlaczkoń torfowiec czy modraszek bagniczek, oraz gatunki pajęczaków znane z niewielu stanowisk w Polsce.
Rezerwat Bór na Czerwonem
Tylko jedna kopuła Torfowisk Orawsko-Nowotarskich objęta jest ochroną w formie rezerwatu przyrody, ustanowionego już w 1925 r. To Bór na Czerwonem, od 2018 roku figurujący na liście obiektów objętych konwencją ramsarską, której celem jest ochrona i utrzymanie w niezmienionym stanie obszarów określanych jako „wodno-błotne”.
Obejmujący powierzchnię 114,66 ha rezerwat Bór na Czerwonem ustanowiono w celu ochrony jego walorów przyrodniczych oraz krajobrazowych. W jego skład wchodzi dobrze zachowane torfowisko wysokie, z dobrze wykształconą kopułą torfowiska, o zmiennej miąższości od 0,5 do prawie 5 metrów oraz występujące w jego otoczeniu bagienne i wilgotne zbiorowiska leśne – charakterystyczne dla Kotliny Orawsko-Nowotarskiej.
Bór na Czerwonem jest domem dla gatunków roślin i zwierząt charakterystycznych dla ekosystemów borów bagiennych i torfowisk, w tym rzadkich i zagrożonych. Stwierdzono tu występowanie 10 gatunków płazów, 2 gatunków gadów, 98 gatunków ptaków i 25 gatunków ssaków. Wraz z przyległym kompleksem leśnym rezerwat znajduje się w strefie karpackiego korytarza ekologicznego, łączącego Babią Górę i Tatry z Gorcami i Pieninami.
Dla ochrony walorów przyrodniczych Boru na Czerwonem niezbędne są: poprawa warunków wodnych, odtworzenie bezleśnego charakteru nadmiernie zarastającego torfowiska i zahamowanie niekorzystnych zmian w strukturze roślinności. Ważna jest przy tym ochrona czynna cennych siedlisk przyrodniczych, zarówno samego torfowiska wysokiego, jak i bagiennych zbiorowisk leśnych w jego otoczeniu.
Działania ochronne to jednak nie wszystko – potrzebne są również poprawa metod zarządzania przestrzenią na całym obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich oraz wzrost świadomości społecznej na temat mokradeł.
Kluczowe z wymienionych wyżej działań realizowane są właśnie w ramach projektu Karpaty Łączą – ochrona Torfowisk Orawsko-Nowotarskich, korzystającego z dofinansowania o wartości 1 340 159 euro otrzymanego od Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach funduszy EOG oraz budżetu państwa, a także ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie. Liderem projektu jest Centrum UNEP/GRID–Warszawa, a projekt realizowany jest w partnerstwie z Fundacją Przyroda i Człowiek oraz firmą Asplan Viak z Norwegii.
Celem projektu – realizowanego na obszarze gmin: Miasto Nowy Targ (rezerwat Bór na Czerwonem) oraz pozostałych gmin z Torfowiskami Orawsko-Nowotarskimi, a więc gminą wiejską Nowy Targ, Czarny Dunajec, Jabłonka oraz Szaflary – jest realizacja działań w ramach ochrony czynnej w rezerwacie „Bór na Czerwonem” oraz poprawy metod zarządzania przestrzenią na całym obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich i zwiększania świadomości społecznej na temat mokradeł. Chodzi w nim także o ograniczenie presji wywieranej przez działalność człowieka. Trwający od 2021 roku projekt zakończy się w pierwszej połowie 2024 roku.
Ja też chciałbym realizować podobny projekt – jak?
Kiedy jest się aktywnym rolnikiem, świadomym potencjału tkwiącego w torfowiskach we wszystkich wymiarach – środowiskowym, społecznym, klimatycznym, produkcyjnym, czy historycznym – może pojawić się chęć podjęcia podobnych działań w regeneracji środowiska naturalnego, w tym torfowisk, a w związku z tym skorzystania z innych niż WPR funduszy, dostępnych na poziomie Polski i UE.
Co prawda, odtwarzanie torfowisk wymaga podejścia systemowego z perspektywy całego ekosystemu, a nie tylko indywidualnego gospodarstwa rolnego. Niemniej jednak, właśnie od pojedynczych liderów się zaczyna. Zachęcamy Państwa do sprawdzenia własnych możliwości działania w tym zakresie. Istnieją mechanizmy, z których mogą skorzystać rolnicy, a droga do sukcesu – jak zwykle – rozpoczyna się prosto: od rozmowy ze swoim sąsiadem.
Istnieją liczne instrumenty finansowe na rzecz bezpośredniej i pośredniej transformacji rolnictwa, dostępne na poziomie UE. Najważniejsze z nich to:
- Mechanizm EIP-AGRI: European Innovation Partnership – Agriculture.
- Program Horyzont Europa.
- W szczególności z Europejską Misją Glebową, która jest częścią Horyzont Europa.
- Program LIFE.
Jako rolnik i przedsiębiorca, który korzystał z możliwości EIP-AGRI jako członek grupy fokusowej, obecnie jako European Carbon Farmers realizuję projekt MIDAS Bioeconomy finansowany z budżetu Horyzontu Europa, doradzam Komisji Europejskiej w programowaniu budżetowania Europejskiej Misji Glebowej w roli członka rady doradczej, a także projektowi agriCOlture finansowanemu w ramach Programu LIFE, mogę zaświadczyć, iż każdy z przedstawionych instrumentów finansowania jest dostępny dla indywidualnego rolnika.
Serdecznie zachęcamy Państwa – zwłaszcza pokolenie młodych rolników, którzy władają językiem angielskim w stopniu komunikatywnym – do zgłębienia każdego z powyżej prezentowanych programów. Szczególnie zachęcamy do zapoznania się z Europejską Misją Glebową, zaczynając od Manifestu Misji Glebowej oraz projektu NATI00NS, który tłumaczy i promuje Misję.
Tak! W Polsce się da!
Podobnie jak Program LIFE warto wyróżnić Program Interreg jako interesujący mechanizm finansowania tego rodzaju projektów. Oczywiście warto przestudiować projekty Care Peat oraz ADMIRE, które realizowane są właśnie w ramach Programu Interreg w Europie Zachodniej. Wiadomo, „trawa zawsze jest bardziej zielona u sąsiada”, ale jednocześnie nie zapominajmy powiedzenia: „cudze chwalicie, a swego nie znacie”.
Polska również może poszczycić się projektem Interreg w zakresie torfowisk, a jest to projekt Torfowiska wysokie – europejski unikat polsko-słowackiego pogranicza. Realizowany jest on na terenie torfowiska „Puścizna Wielka” we wsi Piekielnik w gminie Czarny Dunajec, a przez to udało nam się połączyć odwiedziny Boru na Czerwonem z odwiedzinami również tego torfowiska. Co ciekawe – jak dowiadujemy się ze strony internetowej firmy eksploatującej złoże – torfowisko to położone jest w zlewni Morza Czarnego, w dorzeczu rzeki Czarnej Orawy.
Kolejną odkrytą ciekawostką jest fakt, że nawet Parafia P.W. Św. Jakuba Apostoła w Piekielniku – a więc parafia na terenie, której znajduje się torfowisko – promuje Puściznę Wielką na swojej stronie internetowej. Jest to świetny przykład kapitału społecznego – niezbędnego do tworzenia i realizacji podobnych projektów – który jest jednym z warunków koniecznych do powstania Euroregionu Tatry.
Da się i w Polsce – Interreg Polska-Słowacja (Mateusz Ciasnocha, 2023).
Kolejnym przykładem tego, że w Polsce się da planować i z powodzeniem realizować tak ambitne projekty jest zbiór powiązanych ze sobą tematycznie projektów pod wspólnym hasłem Karpaty Łączą, koordynowany przez UNEP/GRID-Warszawa, a więc organizatora sierpniowego wyjazdu studyjnego i lidera projektu „Karpaty Łączą – ochrona Torfowisk Orawsko-Nowotarskich”.
Sam projekt jest częścią programu Karpaty Łączą, w ramach którego zrealizowane zostały, między innymi, projekty Tradycyjne Pasterstwo oraz Kwietne Łąki.
Zachęcamy Państwa do zapoznania się z rozpoczynającym się działaniami projektów koordynowanych również przez UNEP/GRID-Warszawa pod nazwą Re-Generacja. W ramach tego projektu szczególną uwagę otrzymały obszary rolne.
Z poziomu metra kwadratowego na poziom ambicji politycznych
Działania liderów – w tym również rolników – w zakresie odbudowy ekosystemów inspirują do dalszego działania. Do pewnego stopnia zmiana możliwa jest na poziomie jednostek, ale to jasne ambicje polityczne w połączeniu z tworzeniem systemowych strategii, w konsekwencji których dostępne są nowe środki na regenerację ekosystemów są brakującym ogniwem.
Przykład Anglii pokazuje jak można to brakujące ogniwo zaprogramować. W 2021 roku w Anglii opublikowano Plan Działania dla Torfu [ang. England Peat Action Plan] – warto dodać, że w tym samym czasie w Anglii opublikowany został Plan Działania dla Drzew [ang. England Trees Action Plan] – który przewidywał trzy konkretne działania:
- Uruchomienie funduszy na regenerację torfowisk za pośrednictwem nowego instrumentu finansowego,
- Zobowiązanie do zaprzestania wykorzystania torfu w ogrodnictwie amatorskim,
- Stworzenie nowej mapy przestrzennej torfowisk w Anglii.
Decyzja z 2021 leżała u podstaw powołania do życia Grupy Roboczej ds. Torfowisk Niskich [ang. Lowland Agricultural Peat Task Force], która opublikowała raport ze swojej działalności w czerwcu 2023 z 14. konkretnymi rekomendacjami. W tym samym roku – w sierpniu 2023 roku – ogłoszonych zostało 16 projektów otrzymujących 12 milionów funtów finansowania na regenerację konkretnych torfowisk w Wielkiej Brytanii. Wszystko to w ramach zobowiązania przeznaczenia 50 mln GBP przez ówczesny rząd do regeneracji 35 tysięcy hektarów torfowisk.
Omawiając przykład Anglii i myśląc o budowie mostu pomiędzy regeneracją ekosystemów, a rolnictwem, nie sposób nie wspomnieć o Funduszu na rzecz Promocji Paludikultury [ang. Paludiculture Exploration Fund], a więc rolnictwa w terenach o podwyższonym lustrze wodnym. Kolejną inspiracją do zdobywania większej ilości wiedzy w tej dziedzinie mogą być materiały z niedawnej konferencji Power to the Peatlands, która odbyła się we wrześniu 2023 w belgijskiej Antwerpii, czy materiały dostępne na stronie www Międzynarodowego Stowarzyszenia Torfowisk [ang. International Peatland Society].
Do działania!
Kończąc ten artykuł chcielibyśmy podziękować UNEP/GRID-Warszawa za organizację wyjazdu studyjnego, a Państwu – jego czytelnikom – za zainteresowanie przekazaną wiedzą. Mamy nadzieję, że linki zawarte w tym materiale będą inspiracją do podjęcia konkretnego działania.
Jak pokazuje przykład samego projektu Karpaty Łączą – ochrona Torfowisk Orawsko-Nowotarskich oraz doświadczenia autorów artykułu, odbudowa i regeneracja ekosystemów jest możliwa i – co najważniejsze – są na nią pieniądze!
Tak więc – Drogi Rolniku – jeżeli masz torfowiska – to zaproś do swojego gospodarstwa rolnego przedstawiciela nauki, samorządowca, ornitologa, czy planistę przestrzennego. Porozmawiaj z nimi i wykonaj pierwszy krok na drodze do współpracy, aby pomóc sobie i dać przykład innym.
Autorzy artykułu, European Carbon Farmers oraz UNEP/GRID-Warszawa, zwłaszcza z programem Re-Generacja chętnie pomogą Ci w tym działaniu.
Jako pierwszy krok zachęcamy Państwa do polubienia i śledzenia naszych profili w social mediach:
https://www.facebook.com/EuropeanCarbonFarmers
https://www.facebook.com/CentrumUNEPGRIDWarszawa/
https://www.facebook.com/ReGeneracjaRazemDlaEkosystemow/
https://www.linkedin.com/company/europeancarbonfarmers/
https://pl.linkedin.com/company/unep-grid-warszawa
https://www.linkedin.com/showcase/re-generacja-razem-dla-ekosystemów
https://www.instagram.com/unepgrid_warszawa/
https://www.instagram.com/regeneracja_ekosystemow/
https://www.instagram.com/karpaty.lacza/
Torfowiska potrafią wciągnąć – współautor tego artykułu bez jednego buta po odwiedzinach Boru na Czerwonem (Maria Virginia Solis Wahnish, 2023).
Autorzy: Maria Virginia Solis Wahnish & Mateusz Ciasnocha
Maria Virginia Solis Wahnish – przedsiębiorca z Argentyny, wywodząca się z działalności rodzinnego przedsiębiorstwa produkującego płody rolne na ponad 20.000 ha, obecnie prowadzi firmę Matera, która eksportuje yerba matę z Argentyny do USA. Współzałożycielka the Farm of Francesco oraz Członek Grupy Roboczej Ekonomia w Platformie Działania Laudato Si.
Mateusz Ciasnocha – rolnik z Żuław Wiślanych zaangażowany w działalność rodzinnego gospodarstwa rolnego produkującego najwyższej jakości siano na misji budowy mostu pomiędzy polityką rolną, a klimatyczną z Rolnikiem w centrum. Mateusz wprowadza swoją misję w życie poprzez dwie firmy: European Carbon Farmers oraz the Farm of Francesco, a także za pośrednictwem pracy w roli eksperta, w szczególności w Radzie Doradczej Europejskiej Misji Glebowej przy Komisji Europejskiej, Radzie Nadzorczej Cool Farm Alliance oraz Programie Climate Leadership UNEP/GRID-Warszawa.
Autorzy artykułu w Borze na Czerwonem (Mateusz Ciasnocha, 2023).
