Konstytucja RP przewiduje trzy stany nadzwyczajne: stan wojenny, stan wyjątkowy i stan klęski żywiołowej. Wprowadzenie stanu nadzwyczajnego jest efektem zaistnienia określonych sytuacji, w przypadku klęski żywiołowej jest to katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach lub środowisku na znacznych obszarach.
Tryb wprowadzenia i zniesienia stanu klęski żywiołowej określa ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2017 r., poz. 1897), stanowi ona również o zasadach działania organów władzy publicznej oraz zakresie ograniczeń praw i wolności człowieka i obywatela.
Przyczyny wprowadzenia stanu klęski
Potocznie mówiąc, stan klęski żywiołowej jest spowodowany działaniem siły wyższej w postaci np. przyrody.
W ostatnich latach nasz kraj nawiedzają różne anomalie pogodowe i to właśnie one – zdarzenia związane z działaniem sił natury – powodują katastrofy naturalne:
– wyładowania atmosferyczne;
– wstrząsy sejsmiczne;
– silne wiatry;
– intensywne opady atmosferyczne;
– długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur;
– osuwiska ziemi;
– pożary;
– susze;
– powodzie;
– zjawiska lodowe na wodach,
– masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi.
Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony również w przypadku zaistnienia awarii technicznych, czyli gwałtownych i nieprzewidzianych uszkodzeń lub zniszczeń obiektu budowanego, urządzenia technicznego lub systemu tych urządzeń powodujących przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości.
Ustawa stanowi również, że zarówno katastrofę jak i awarię mogą wywołać działania o charakterze terrorystycznym, czyli sam człowiek.
Zaistnienie klęski żywiołowej nie oznacza obowiązku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, wprowadza się go tylko wówczas, gdy klęska ma odpowiednio duże rozmiary – wg oceny wprowadzających.
Istnieją dwa rodzaje działań, dla których stan klęski jest wprowadzany:
– działania prewencyjne – mające na celu zapobieżenie skutkom katastrofy lub awarii;
– działania ratownicze – mające usunąć ich skutki.
Stan klęski żywiołowej może obejmować zarówno teren wystąpienia tych zdarzeń jak i teren na którym mogą wystąpić skutki żywiołu.
Stan klęski wprowadza się na czas niezbędny do usunięcia skutków zdarzeń, nie dłuższy jednak niż 30 dni.
Kto wprowadza?
Stan klęski żywiołowej wprowadza Rada Ministrów z własnej inicjatywy lub na wniosek wojewodów wydając stosowne rozporządzenie. Zawiera ono przyczyny jego wprowadzenia i datę, czas trwania, teren, a także ograniczenia praw i wolności człowieka i obywatela. Rozporządzenie, oprócz tradycyjnego ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, podaje się do publicznej wiadomości poprzez obwieszczenia wojewody rozplakatowane w miejscach publicznych. Wojewoda obwieszczenie podaje do publicznej wiadomości również poprzez ogłoszenia w prasie, radiu i TV.
Przedłużenie stanu klęski żywiołowej jest możliwe tylko po wyrażeniu na to zgody przez Sejm. Nie ma ograniczeń co do możliwości kolejnego przedłużania. Dąży się jednak do maksymalnego ograniczania czasu jego obowiązania.
Zasady działania wójta
W przypadku wprowadzenia stanu klęski żywiołowej na obszarze jednej gminy, działaniami prewencyjnymi czy ratowniczymi kieruje wójt, jeżeli teren obejmuje kilka gmin – starosta, w przypadku kilku powiatów – wojewoda, w przypadku kilku województw – odpowiedni minister.
W ramach wymienionych działań wójt może wydawać polecenia organom jednostek pomocniczych, kierownikom jednostek organizacyjnym i ochrony ppoż, a także kierownikom jednostek organizacyjnych czasowo przekazanych do dyspozycji wójta.
Jeżeli działalność wójta jest nieudolna, wojewoda z własnej inicjatywy lub na wniosek starosty może zawiesić uprawnienia wójta w tym zakresie i powołać pełnomocnika do kierowania działaniami.
Wójt działania swoje wykonuje przy pomocy powołanego gminnego zespołu zarządzania kryzysowego, który funkcjonuje w każdej gminie.
Pomocne służby
Obowiązek uczestniczenia w zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej mają następujące służby: PSP i inne jednostki ochrony ppoż., Policja, Państwowe Ratownictwo Medyczne i jednostki ochrony zdrowia, Straż Graniczna, Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa oraz inne państwowe urzędy, inspekcje i służby.
Jeżeli działania wymienionych służb są niewystarczające Minister Obrony Narodowej może przekazać do dyspozycji wojewody wojsko.
Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela
Ograniczenia te wprowadza wójt w drodze zarządzenia lub decyzji. Obowiązują one osoby zamieszkałe lub przebywające czasowo na terenie, na którym wprowadzono stan klęski żywiołowej. Dotyczą one m.in.:
– prowadzenia działalności gospodarczej (nakaz lub zakaz prowadzenia);
– nakazania oddelegowania pracowników do działań;
– reglamentacja zaopatrzenia w określone artykuły;
– obowiązku poddania się badaniom lekarskim, szczepieniom, leczeniu, kwarantannie;
– obowiązku stosowania środków ochrony roślin lub środków niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt;
– obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych;
– obowiązku dokonania rozbiórek i wyburzeń;
– nakazu ewakuacji;
– nakazu lub zakazu przebywania w określonych miejscach;
– zakazu organizowania imprez masowych.
Ograniczenia mogą dotyczyć również:
– transportu, jeżeli usprawni to przemieszczanie się samochodów prowadzących działania ratownicze,
– usług pocztowych i kurierskich dla zapewnienia łączności na potrzeby działań ratowniczych,
– usług radiowych.
Jeżeli siły i środki będące w dyspozycji wójta są niewystarczające, może on wprowadzić świadczenia osobiste i rzeczowe polegające m.in. na udzielaniu pierwszej pomocy, wykonywaniu określonych prac, oddania do używania nieruchomości lub np. samochodów, przyjęcie i pilnowanie mienia, pełnienia wart i in.
Od momentu wejścia w życie tej ustawy, ani razu nie ogłoszono stanu klęski żywiołowej. Susze, które od paru lat nawiedzają nasz kraj w okresie letnim obejmują czasami ponad 90 procent gmin. Żaden rząd nie zdecydował się jednak na taki krok – mimo, że domagały się tego izby rolnicze czy związkowcy. W takich sytuacjach uruchamiane są programy pomocowe w postaci preferencyjnych kredytów, ulg lub umorzeń.
