Niezbyt intensywnie spenetrowany turystycznie obszar, gdzie stykają się trzy gminy: Nurzec-Stacja, Czeremcha i Mielnik, historycznie należący do terenów poleskich i leżący na pograniczu z Białorusią, to niezwykle interesujący fragment Podlasia.
Tutejsza ludność rdzenna to w większości wyznawcy prawosławia, potomkowie ludności pochodzącej z Wołynia – Małorusinów, która dotarła tu w XI w. Stąd tez wywodzi się końcówka nazwisk: -czuk, tak typowa dla tego regionu.
– Wędrując od strony miasta Siemiatycze, gdzie możemy oglądać zespół klasztorny (XVII, XVIIIw.), renesansowo-barokowy kościół (1625-1638r), dawną synagogę (1777r.), kaplicę cmentarną św.Anny (1827r.), pierwszym, najbardziej charakterystycznym i rozpoznawalnym miejscem jest Święta Góra Grabarka, znajdująca się w pobliżu wsi o tej samej nazwie, a leżąca w paśmie wzgórz zwanych Sypanymi Górami – opowiada Aldona Skiergiełło.
Aldona Skirgiełło
– Grabarka dla polskich prawosławnych jest tym, czym Jasna Góra dla wyznawców katolicyzmu. Historia sięga roku 1710, kiedy to podczas epidemii dziesiątkującej okoliczną ludność jeden z mieszkańców Siemiatycz doznał objawienia i w rezultacie około 10 tysięcy ludzi ocalało po udaniu się na wzgórze w pobliżu uroczyska Sumieńszczyzna. Pito wodę ze znajdującego się tam źródła, które niebawem uznano za źródło święte a sława miejsca rozniosła się szeroko. Wkrótce na wzgórzu postawiono cerkiewkę i nazwano wzgórze Świętą Górą. Była to odludna okolica; wieś Grabarka, od której Góra przyjęła nazwę powstała dopiero w XVIII wieku. Pojawili się pielgrzymi wnoszący na Górę krzyże, które wkopywane były następnie wokół świątyni, i stąd wzięła się druga nazwa: Wzgórze Pokutników.
Grabarka.
W 1789 r. Cerkiewkę zastąpiono kaplicą, filią parafii unickiej w Siemiatyczach, a następnie w 1839 r., po likwidacji unii na tych terenach, świątynię przejęli prawosławni.
Pod koniec XIX w. zniszczoną cerkiewkę zastąpił dużo większy budynek cerkwi przeniesiony z Mielnika, który został wyświęcony pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Od 1947r. przy cerkwi istnieje żeński klasztor prawosławny śś.Marii i Marty, który przez długi czas był jedynym klasztorem tego typu w Polsce.
Cerkiew została podpalona i spłonęła doszczętnie 12 lipca 1990r. Odbudowana w poprzedniej formie ale już murowana, jedynie oszalowana drewnem, wygląda niemal jak dawniej. Las krzyży, otaczający cerkiew z trzech stron, ocalał podczas pożaru. Tworzy go kilka tysięcy krzyży wotywnych, wiekszych i mniejszych, prawosławanych i katolickich, drewnianych, żelaznych i murowanych.
– U stóp wzgórza znajduje się cudowne źródło Krynoczka. Studnia została zastąpiona pompą ręczną i obudowana kapliczką. Wierni czerpią tu uzdrawiającą wodę, którą zabierają do domu. Kilka metrów dalej znajduje się strumień, gdzie chore miejsca obmywa się chustką zamoczoną w wodzie. Chustkę zostawia się wraz z innymi w pojemniku obok, a siostry zakonne palą je podczas modlitwy, „paląc” w ten sposób również choroby i dolegliwości wiernych – zapewnia Aldona Skiergiełło.
– Na szlaku wiodącym do miejscowości Radziwiłłówka znajduje się też szereg morenowych wzniesień porytych głazami narzutowymi, o nazwie Końskie Góry. Według legendy tysiące koni zostało tu pogrzebanych przez lotne piaski podczas najazdu Tatarów w 1241r. Dalej znajduje się Góra Prowały, zwana Świętą Górą. Legenda głosi, iż znajdowała się tu cerkiew, która zapadła się pod ziemię. Na jej wierzchołku o wys.180m, stoi kilka krzyży – postawił je okoliczny mieszkaniec, który odwiedzał to miejsce przez wiele lat, modląc się za swoje umierające dzieci.
Chata w Wilanowie.
W miejscowości Radziwiłłówka, założonej w 1576r., znajdują się pozostałości dworu należącego niegdyś do Radziwiłłów. Po drugiej stronie szosy znajduje się cudowne źródło Prowały, które podobno ma uzdrawiającą moc. Według legendy tu również cerkiew zapadła się pod ziemię.
Werpol, wieś założona w XVIIw, dawniej zwany był Wierpolem lub Wiechrzpolem, należał w XIXw do dóbr Telatycze – historia tej miejscowości sięga XVw. Obecną nazwę zawdzięczają XVIII-wiecznycm właścicielom – Telatyckim. Telatycze zostały wniesione jako posag Ludwiki Telatyckiej dla Jana Rawicza Witanowskiego z Klukowicz.
Od połowy XIXw właścicielką Telatycz została córka księcia Sapiehy, hrabina Maria Potocka. Ufundowała ona murowaną kapliczkę, usytuowaną w lesie na północ od cerkwi. Kapliczka miała być wotum, by zatrzymać pomór bydła. Tuż obok drewnianej cerkwi śś. Kosmy i Damiana z lat 1902-04 znajduje się niewielka wioska Anusin, powstała po parcelacji dawnego majątku hrabiny Potockiej pod koniec XIXwieku. Naprzeciw cerkwi znajduje się cmentarz oraz cerkiew cmentarna Ścięcia Głowy Św.Jana Chrzciciela, wybudowana w 1930r. Wieś Telatycze znajduje się ok. 4km od cerkwi, na wzgórkach nad rzeką Pulwą.
Droga brukowana.
– We wsi Tokary, która została przecięta po drugiej wojnie granicą na pół, a właściwie w uroczysku leśnym, znajduje się drewniana cerkiewka, nazywana również cerkwią w Koterce. Stoi ona na bagnach, pośród lasu, tuż przy granicy. Wśród miejscowej ludności znana jest jako „mała Grabarka” i jest jednym z wielu świętych miejsc polskiego prawosławia.
W 1852r. mieszkanka Tokar doznała objawienia Matki Boskiej. Wierni zapragnęli wystawić świątynię, jednakże przez szereg lat zwierzchnicy prawosławni nie chcieli objawienia uznać, a dopiero w 1906r zezwolono na wzniesienie cerkwi, która po wybudowaniu w 1912r została wyświęcona pod wezwaniem Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość. Już od pewnego czasu, jak na Grabarce, stały tu krzyże ofiarne a źródło było uznawane za cudowne.
Ponieważ cerkiew po wojnie pozostała po polskiej stronie, 6 listopada, w czasie święta Ikony Matki Bożej oraz w trzecim dniu św.Trójcy (był to dzień objawienia), otwierana jest granica aby umożliwić uczestniczenie w liturgii i odpuście wiernym zamieszkującym białoruską część wsi – opowiada Aldona Skirgiełło.
Cerkiew w Tokarach.
– Sama wieś Tokary powstała w XVw, a zasiedlili ją ruscy bojarzy Tokarewicze herbu Roch, którzy następnie zmienili nazwisko na Tokarskich. W XVIw. wieś kupił wspomniany już wcześniej Jan Rawicz Witanowski z Klukowicz i miejscowość pozostawała w rodzinie przez ponad dwa wieki.
W Tokarach znajduje się drewniany kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, wybudowany w latach 1934-35. Architektura nawiązuje do starych kościołów na Podkarpaciu, a autorem projektu był Wincent Wdowiński. Fundamenty kościoła pochodzą z dawniejszych czasów – za prezbiterium znajduje się kamienny nagrobek Karoliny z Turskich Czarneckiej z 1828r oraz żeliwny nagrobek Bolesława Zalewskiego z 1859r. Parafia została utworzona w początkach XIXw, najprawdopodobniej w miejsce zlikwidowanej przez carat parafii w Wilanowie. Przy wylocie szosy w kierunku Siemiatycz znajduje się dawny wiatrak z 1925r, który następnie został przerobiony na młyn. Od dawna nie jest on użytkowany.
Cerkiew w Tokarach.
Do wsi Stołbce przylega rezerwat przyrody Witanowszczyzna, obejmujący ponad 80 hektarów lasu. Przy drodze żwirowej we wsi, na granicy rezerwatu, stoi pomnik przyrody – masywny dąb.
Rezerwat Witanowszczyzna.
Na pograniczu Stołbców, Telatycz i wsi Siemichocze (zwanej niegdyś Telatyczami) znajduje się pagórek zwany Cmentarzem Szwedzkim.
Cmentarz szwedzki.
Jest to cmentarz z okresu I wojny światowej, znajdujący się na terenie dawnego cmentarzyska z okresu potopu szwedzkiego. Ułożony jest on na planie trzech okręgów ustawionych schodkowo, a na szczycie znajduje się symboliczna mogiła z drewnianym krzyżem.
Fragment zruinowanego dworu w Klukowiczach.
Klukowicze w XVIIIw należały do rodziny Matuszewiczów, a od XIXw Minkieldejów. Do dziś zachował się drewniany dwór z drugiej połowy XIXw, parterowy, w kształcie litery L, z dwoma gankami i podcieniem wspartym na trzech kolumnach. Niestety, w rękach obecnego właściciela dwór popada w ruinę, pomimo iż jest sklasyfikowany jako zabytek. W pobliżu znajdują się – również zabytkowe – kamienne obory, spichlerz, maślarnia oraz kuźnia. Na tyłach dworu rozciąga się dawny park. Zarówno w Klukowiczach jak i Wyczółkach znajdują się jeszcze drewniane domy, bogato zdobione na szczytach, o rzeźbionych narożnikach.
W niewielkiej wsi Jancewicze znajdują się pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska. Jest to owalne, płaskie wzniesienie, przez okolicznych mieszkańców zwane Zamczyskiem. Natomiast kępa wysokich drzew nad rzeczką Pulwą to jedyne pozostałości po parku dworskim. Wieś powstała po powojennej parcelacji majątku; w XVII i XVIIIw. Dobra znajdowały się w posiadaniu Sapiehów, następnie były własnością Pusłowskich i Jaczynowskich.
Cerkiew w Zubaczach.
Zubacze istnieją prawdopodobnie od XV w. W XVII w. wieś była częścią majątku Sapiehów, a w XVIII i XIXw należała do rodu Pusłowskich. W centrum wsi znajduje się drewniana cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej z 1895r oraz drewniana dzwonnica, wzniesiona w tym samym czasie. W północnej części wsi, na wydmie pośród starych sosen, leży cmentarz prawosławny.
Mała wioska Turowszczyzna to dawna dworska osada, po drugiej wojnie światowej przedzielona granicą, jak wiele innych. Nazwa pochodzi najprawdopodobniej od nazwiska możnego pana – Tura – z ziemi brzeskiej, który w XVw posiadał liczne majątki w okolicy. Zniszczony budynek dworu pozostał za granicą. Po stronie polskiej znajduje się część ogrodów oraz budynki folwarczne, w których mieszkała służba.
***
