Jak zgodnie z prawem dbać o stare budowle, cmentarze, pomniki?

Iwona Raszeja - Ossowska
1 stycznia 2014

Jeśli w Twojej miejscowości lub najbliższej okolicy znajdują się ślady przeszłości – budynki, cmentarze, pomniki, parki to warto je poznać i otoczyć opieką. Stanowią one, bowiem część naszego dziedzictwa kulturowego. Powszechnie nazywa się je zabytkami. Są pośród nich takie, które mają szczególną wartość historyczną, artystyczną i naukową oraz takie, których jedyną wartością jest sam fakt, iż były świadkami przeszłości. Te pierwsze są na ogół chronione prawem i podlegają ochronie konserwatorskiej.

Wszyscy jesteśmy zobowiązani do ochrony obiektów zabytkowych oraz śladów przeszłości. Należy jednak pamiętać, że działania wokół zabytków dzielą się na dwie kategorie. Są to opieka nad nimi oraz konserwacja. Każdy ma prawo opiekować się zabytkiem. Konserwacją zajmują się tylko specjaliści.

Formy ochrony zabytków w Polsce

Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu:

zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających
trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie,
zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków,
udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;
przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę,
kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków,
uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz
przy kształtowaniu środowiska.

Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków:

naukowego badania i dokumentowania zabytku,
prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku,
zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie,
korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości,
popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania:

1. zabytki nieruchome będące, w szczególności:

krajobrazami kulturowymi,

krajobraz kulturowy – to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze, np. kopalnia soli w Wieliczce, kamienne kręgi w Odrach, system hydrotechniczny Żuław, manierystyczny zespół architektoniczno – krajobrazowy Kalwaria Zebrzydowska, Park Mużakowski nad rzeką Nysą

układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi,

układ urbanistyczny lub ruralistyczny – to przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg, np.: średniowieczny układ urbanistyczny Starego Miasta w Toruniu, układ ruralistyczny wsi Góra Świętej Anny

zespół budowlany – powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniona ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi, np.: zespół zabudowań folwarcznych, zespół pałacowo-folwarczny

dziełami architektury i budownictwa,

dzieła architektury i budownictwa sakralnego – to np.: kościoły różnych wyznań, klasztory, dzwonnice, kaplice, kaplice cmentarne, kostnice, kapliczki przydrożne, figury

dzieła architektury i budownictwa świeckiego – to np.: pojedyncze obiekty pozostałe po zespołach folwarcznych, spichlerze, magazyny, domy, kamienice, chałupy wiejskie, pałace i dwory, plebanie, wikariaty i organistówki

dziełami budownictwa obronnego,

dzieła budownictwa obronnego – architektura związana z obronnością, np.: mury obronne, bramy miejskie, forty, arsenały, dwory obronne

obiektami techniki,

obiekty techniki – kopalnie, huty, elektrownie, gazownie i inne zakłady przemysłowe, a także parowozownie, kotłownie, wieże szybowe w kopalniach, młyny, wiatraki, urządzenia hydrotechniczne, wodociągowe wieże ciśnień, mosty i wiadukty, wodociągi

cmentarzami,
parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni,
miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości
lub instytucji.

2. zabytki ruchome będące, w szczególności:

dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej,
kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych
według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,
numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami,
pieczęciami, odznakami, medalami i orderami,
wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami
i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych
i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego,
materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r.
o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129,
poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984),
instrumentami muzycznymi,
wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi,
przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych
osobistości lub instytucji;

3. zabytki archeologiczne będące, w szczególności:

pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa,
cmentarzyskami,
kurhanami,
reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.

Ochronie mogą podlegać także nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Ochrona zabytków na terenie województwa

Opieka i ochrona nad zabytkami w województwie powinna polegać na:

orzekaniu ich zabytkowego charakteru,
zapobieganiu zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek ich wartości,
udaremnieniu ich niszczenia, zniekształcania, niewłaściwego użytkowania,
umożliwianiu ich naukowego badania i dokumentacji.

Sprawowanie zadań z zakresu ochrony zabytków należy do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Do jego szczególnej kompetencji należy m.in. wydawanie decyzji administracyjnej o dokonaniu wpisu do rejestru zabytków.

Wydanie takiej decyzji musi być poprzedzone przeprowadzeniem postępowania, w trakcie którego gromadzi się wszelki materiał dowodowy mający znaczenie dla sprawy (tzn. dla wpisu do rejestru). Postępowanie wszczyna się albo z urzędu, tzn. inicjatorem jest Wojewódzki Konserwator Zabytków, albo na wniosek strony tj. zainteresowanych osób lub instytucji, których interesu prawnego sprawa (wpis do rejestru zabytków) dotyczy.

O wszczęciu postępowania zawiadamia się strony pisemnie, za zwrotnym potwierdzeniem odbioru zawiadomienia. W zawiadomieniu należy dokładnie określić, co jest przedmiotem postępowania i uzasadnić, dlaczego postępowanie zostało wszczęte. Należy również dokonać wizji lokalnej z udziałem stron, aby zainteresowani mogli wnieść swoje uwagi dotyczące zamierzonego wpisu, jego zasadności lub zakresu, a także – co jest szczególnie istotne – wypowiedzieć się na temat granic obiektu lub terenu, który ma być wpisany do rejestru zabytków.

Sprawy te są bardzo ważne, gdyż wpis do rejestru zabytków pociąga za sobą oprócz pewnych ograniczeń dotyczących użytkowania obiektu również skutki finansowe. Z jednej strony zobowiązuje właściciela do świadczeń pieniężnych na utrzymanie obiektu zgodnie z wymogami ochrony zabytków, z drugiej strony umożliwia ulgi podatkowe w płaceniu podatku od nieruchomości oraz w podatku spadkowym. Również wpis do rejestru zabytków stanowi podstawę do znacznego obniżenia ceny sprzedaży obiektów stanowiących własność Skarbu Państwa – co ma istotne znaczenie w aktualnym procesie prywatyzacji.

W związku z tym wielu właścicieli prywatnych nieruchomości, ale również dysponenci mienia komunalnego i państwowego występują z wnioskami o wpis do rejestru zabytków. Najczęściej wnioski te są uzasadnione, ale zdarzają się również wypadki zgłaszania obiektów miernej wartości zabytkowej, znacznie przebudowanych lub w złym stanie technicznym (kwalifikującym obiekt jedynie do rozbiórki). W takich wypadkach szczególnie istotne jest prawidłowe przeprowadzenie postępowania, gdyż Wojewódzki Konserwator Zabytków może odmówić wpisu do rejestru – co wymaga bardzo szczegółowego uzasadnienia i udokumentowania. Zarówno wpis do rejestru jak i jego odmowa mogą być przedmiotem odwołań właściciel obiektów od decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do instancji wyższych. Wtedy od staranności i prawidłowości przeprowadzenia postępowania, zebranych dowodów przez WKZ, właściwego udokumentowania merytorycznego i administracyjnego decyzji konserwatorskiej zależy utrzymanie lub uchylenie tej decyzji przez organ wyższej instancji.

Uwaga:

Obiekt wpisuje się do rejestru zabytków tylko raz. Obiekt może zostać wykreślony z rejestru zabytków, jeśli w opinii wojewódzkiego Konserwatora Zabytków utracił swoje walory.

Ochrona miejsc pamięci narodowej i cmentarzy na terenie województwa

Opieka nad cmentarzami, grobami wojennymi i miejscami pamięci narodowej jest sprawowana przez administrację rządową, jak też samorządową. Obowiązek ten nakładają zarówno przepisy międzynarodowe jak i ustawy krajowe.

Cmentarz wojenny jest samodzielnym obiektem leżącym poza terenem cmentarza komunalnego lub wyznaniowego. Jego teren musi być wyznaczony poprzez czytelne ogrodzenie. Wygrodzenie może stanowić: mur, siatka, parkan, żywopłot czy nawet drzewa w odpowiednim układzie lub widoczny wał ziemny.

Obiektem mniejszym powierzchniowo i niestanowiącym odrębnej całości jest kwatera. Pod tą nazwą rozumie się mogiły znajdujące się w granicach cmentarzy komunalnych i wyznaniowych, ale usytuowane w sposób wyraźnie wydzielający je z otaczających mogił osób cywilnych. Kwatera może być wydzielona z terenu cmentarza w różnoraki sposób: żywopłotem, stałym ogrodzeniem lub jedynie traktami pieszymi. Na kwaterze mogą znajdować się zarówno mogiły zbiorowe jak i indywidualne.

Kolejnym obiektem cmentarnictwa wojennego jest mogiła zbiorowa. Jak wskazuje nazwa jest to miejsce spoczynku większej liczby osób. Obiekty takie mogą znajdować się na terenie cmentarzy, ale także poza nimi. Jednak wtedy mogiła zbiorowa nie jest traktowana jako samodzielny cmentarz.

Najmniejszym obiektem cmentarnictwa wojennego są mogiły indywidualne. Są to groby ,w których pochowana jest tylko jedna osoba.

Ważną kwestią, jest rozróżnienie pomiędzy obiektem cmentarnictwa wojennego a miejscem pamięci narodowej. Problem ten stanowi duże utrudnienie, zwłaszcza w przypadku dużego nagromadzenia różnorodnych obiektów w terenie.

Miejscem pamięci narodowej jest każde upamiętnienie, poświęcone osobom lub wydarzeniom historycznym. Może to być pomnik, obelisk czy tablica pamiątkowa. Jednak tylko w przypadku, gdy pomnik czy nagrobek kryje pochówek, stanowi on obiekt cmentarnictwa wojennego. Jest to bardzo ważny problem, zwłaszcza w odniesieniu do niewielkich obiektów wzniesionych na cmentarzach cywilnych tzw. symbolicznych mogił.

Aby opieka nad obiektami cmentarnictwa wojennego mogła być właściwie sprawowana, urzędy powinny posiadać precyzyjną i aktualną informację w zakresie liczby i rodzaju obiektów znajdujących się na ich terenie. Celowi temu służyć ma ewidencja obiektów cmentarnictwa wojennego i miejsc pamięci narodowej, prowadzona przez Urząd Wojewódzki. Ujęcie obiektu w wojewódzkiej ewidencji umożliwia otoczenie go należytą opieką i wydatkowanie środków z budżetu Wojewody na jego uporządkowanie lub remont. W skład ewidencji wchodzą samodzielne cmentarze, kwatery i mogiły, zarówno zbiorowe, jak i indywidualne.

Ochrona zabytków, cmentarzy wojennych i miejsc pamięci narodowej na terenie gminy

Ochrona zabytków, które znajdują się na terenie gminy należy do obowiązków samorządu lokalnego. Gminy między innymi mają dbać o: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie oraz zapobiegać zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków.

Jednym z obowiązków nałożonych na gminy jest: uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Temu zadaniu mają służyć: gminna ewidencja zabytków i gminna ewidencja cmentarnictwa wojennego oraz ewidencja miejsc pamięci narodowej. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków.
Karta adresowa powinna zawierać określenie zabytku, jego nazwę i adres (miejsce położenia). Podobnie tworzy się ewidencję miejsc pamięci narodowej i cmentarzy wojennych.

Rada Gminy, po zasięgnięciu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyć na swoim terenie park kulturowy. Celem tego działania jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.

Tak więc skuteczność działań związanych z prawną ochroną zabytków zależy od konserwatorów. Jednakże istotną rolę odgrywa także świadomość samorządu, który ma wpływ na politykę dotyczącą ochrony dziedzictwa i pielęgnowania lokalnej tożsamości. Chronione powinny być różne elementy krajobrazu, nie tylko duże obiekty, uznane i w miarę bezpieczne, ale też ważna dla danej miejscowości alejka, szpaler drzew, bruk uliczny, stare ogrodzenie. To może być czasem pusty plac, niezabudowany od setek lat albo pozostałość po rolniczych działkach w mieście. Władze powinny współpracować z konserwatorami i specjalistami z ośrodków regionalnych zajmujących się ochroną dziedzictwa kulturowego. Razem można budować listę priorytetów – obszarów cennych, zagrożonych, wymagających specjalnych działań i tworzenie dla nich planów zagospodarowania przestrzennego, które uwzględniałyby ich rolę w lokalnej przestrzeni. Powinny one mówić, co należy chronić, co można rozbudowywać, do jakiej wysokości itp.

Rola i zadania społeczności lokalnej w sprawowaniu skutecznej opieki nad zabytkami, cmentarzami wojennymi i miejscami pamięci narodowej

Każdy stary budynek czy przedmiot, to świadek dziejów. Wiążą się z nim nie tylko wielkie wydarzenia, historia całego narodu, ale często przede wszystkim historia pojedynczych ludzi czy społeczności lokalnych. Dzieje wielu zabytków, szczególnie tych prawnie chronionych zostały opisane, a sprawowany nad nimi nadzór chroni je przed zniszczeniem i zapomnieniem. Tymczasem istotne jest także otoczenie opieką i tych miejsc, które zostały pominięte, zaniedbane, albo nie dostrzeżono ich walorów artystycznych czy historycznych. Poniżej zadania, jakie może podjąć i realizować społeczność lokalna w celu skutecznej opieki nad zabytkami.

Własność

Opiekę nad konkretnym obiektem należy zacząć przede wszystkim od ustalenia, kto jest jego właścicielem oraz czy obiekt nie został wpisany na listę zabytków chronionych prawem. Jeśli tak się stało, to wszelkie prace porządkowe i zabezpieczające można podjąć dopiero po uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Prace konserwatorskie przy zabytku mogą być prowadzone jedynie przez specjalistów – konserwatorów zabytków. Samowolne działania remontowe, renowacyjne, modernizacyjne w stosunku do zabytków prawem chronionych podlegają karze. Mogą także doprowadzić do nieodwracalnych zniszczeń.

Podejmowanie jakichkolwiek działań względem danego obiektu wymaga poinformowania o tym fakcie jego właściciela. Może być to osoba fizyczna, jak i prawna. Konieczne jest także uzyskanie zgody gospodarza/ administratora danego terenu czy obiektu na prowadzenie jakichkolwiek prac.

Dokumentacja

Opieka nad zabytkiem, cmentarzem, miejscem pamięci narodowej wymagać może zgromadzenia wszelkiej dokumentacji dotyczącej dziejów, położenia, stanu zachowania obiektów. Jeśli obiekt jest prawem chroniony wiele istotnych informacji odnajdziemy w karcie jego ewidencji, znajdującej się w urzędzie gminy. Warto także skorzystać z wiedzy właściciela, administratora czy innych osób związanych z danym miejscem czy społecznością.

Praktyka działania

Wśród działań na rzecz zabytku, cmentarza wojennego, miejsca pamięci narodowej można wyróżnić:

uporządkowanie, czyli np. wyzbieranie śmieci, zagrabienie liści, postawienie koszy na śmieci,
oczyszczenie pomnika, odnowienie ogrodzenia,
przywrócenie do życia, czyli znalezienie formuły wykorzystania obiektu/ miejsca dla potrzeb
mieszkańców (galeria, klub, centrum kultury, ścieżka dydaktyczna),
zabezpieczenie, czyli ogrodzenie terenu, zabezpieczenie otworów okiennych etc.
promocję, czyli wystawy fotograficzne, wycieczki, konkursy na temat wiedzy o historii obiektu,
oznaczenie obiektu (zabytku, cmentarza, mogiły, pomnika etc.) poprzez umieszczenie tablic
informacyjnych, opracowanie foldera.

Interwencja

Opieka nad zabytkiem, cmentarzem, miejscem pamięci narodowej oznacza czasami konieczność interwencji. Dzieje się tak wtedy, gdy zabytek jest zagrożony rozbiórką, przebudową lub, jeśli jest narażony na częste ataki wandali. Wówczas należy zawiadomić o istniejącym zagrożeniu władze samorządowe. Można także zwrócić się o pomoc do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Warto także zmobilizować społeczność lokalną w obronie danego zabytku. Sprawą można zainteresować media.

Interwencja, to także podejmowanie działań na rzecz objęcia ochroną lub szczególną opieką pomnika, budynku, obszaru, których walory nie zostały dotychczas dostrzeżone. Taką sprawą warto przede wszystkim zainteresować radnych danego terenu i władze gminy. W dalszej kolejności pomocy należy szukać u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W działania na rzecz objęcia ochroną lub szczególną opieką danego obiektu warto też zaangażować społeczność lokalną. Z inicjatywą interwencji może wyjść np. sołectwo, klasa szkolna, organizacja pozarządowa czy też grupa nieformalna. Można napisać list oficjalny do władz, artykuł do lokalnej gazety, zawiązać komitet opieki nad zabytkiem, zorganizować zbiórkę pieniężną i jej dochód przekazać na ratowanie zabytku, opracować ścieżkę edukacyjną, przygotować wystawę zdjęć „dawniej i dziś”.

To, jakie działania zostaną podjęte, zależy od inwencji inicjatorów projektu oraz od zgody właściciela/ administratora obiektu, terenu, miejsca. Ważne jest, aby realizować takie zadania, które sprzyjać będą zainteresowaniu losem zabytków, dostrzeganiu ich wartości i w rezultacie wpływać na ich stan. Pamiętać należy też, że społeczność lokalna opiekować się będzie lepiej tym, co jest dla niej ważne. Jednocześnie, poprzez swoje zaangażowanie, może zwrócić uwagę ewentualnych sponsorów opieki i ochrony zabytków.

Sojusznicy społeczności lokalnej w działaniach na rzecz opieki nad zabytkami

W skutecznym sprawowaniu opieki nad zabytkami mogą pomóc: