Wieś współdecyduje. Poradnik partycypacji społecznej dla organizacji wiejskich

Rozwój społeczeństwa obywatelskiego, a co za tym idzie wzrost świadomości społecznej oraz oczekiwań kierowanych w stronę samorządów, pociąga za sobą konieczność stworzenia płaszczyzny dla uczestnictwa mieszkańców w podejmowaniu decyzji dotyczących rozwoju społeczności lokalnej. Sprawna komunikacja oraz wykorzystanie technik i narzędzi umożliwiających uczestnictwo (partycypację) mieszkańców gminy w toczących się procesach decyzyjnych niesie za sobą szereg korzyści dla pojedynczych mieszkańców gminy, władzy lokalnej i całej społeczności.

Niniejszy poradnik ma na celu przybliżyć pojęcie partycypacji i stosowanych w tym procesie instrumentów – dostępnych samorządom oraz obywatelom, tak aby zachęcić przedstawicieli organizacji do akywnego udziału w procesach współdecydowania na poziomie lokalnym.

Partycypacja – definicja

Partycypacja to:

• aktywny udział mieszkańców gminy w istotnych dla niej, jej mieszkańców lub określonych grup społecznych sprawach
• to włączanie społeczności lokalnej w procesy powstawania dokumentów planistycznych i podejmowania kluczowych decyzji.

Partycypacja społeczna to włączanie organizacji pozarządowych, lokalnego biznesu oraz inicjatyw obywatelskich, czyli mniej sformalizowanych grup obywateli, w rozwiązywanie problemów lokalnych i podejmowanie kluczowych decyzji dotyczących wspólnoty lokalnej.

Partycypacja społeczna polega na:

·         komunikowaniu się mieszkańców z władzami gminy i władz gminy z mieszkańcami

·         obustronnej współpracy.

Partycypacja społeczna to inaczej proces, w którym dwie lub więcej stron współdziała w przygotowaniu planów, realizacji określonej polityki i podejmowaniu decyzji.

Cechą charakterystyczną partycypacji jest aktywny udział wszystkich partnerów biorących udział w procesie współdziałania.

Uzasadnienia dla realizacji zasady partycypacji społecznej na poziomie lokalnym:

• aspekty prawne – samorządność oznacza nie tylko prawo, ale także powinność oddziaływania na wiele lokalnych struktur społecznych i gospodarczych

• aspekty społeczne – rozwój lokalny nie może dokonywać się bez aktywnego współudziału mieszkańców, a władza lokalna nie ma monopolu na wiedzę

• aspekty finansowo-techniczne – skuteczne działania na rzecz rozwoju lokalnego wymagają partnerstwa (publiczno-prywatnego, publiczno-społecznego, publiczno-prywatno-społecznego).

 

Cel partycypacji

Celem partycypacji jest angażowanie, czy mówiąc językiem potocznym wciąganie mieszkańców w proces podejmowania ważnych dla społeczności decyzji.

Zasady partycypacji

Skuteczna realizacja procesu partycypacji wymaga od każdej ze stron procesu przestrzegania takich zasad, jak:

·         zaufanie

·         jawność

·         szacunek dla partnerów

·         dążenie do kompromisu

·         koncentracja na problemach

·         uczciwość

·         szczerość intencji.

Skuteczny przebieg procesu partycypacji wymaga ponadto:

• kreatywności i aktywności partnerów
• skonkretyzowanej wizji dotyczącej kierunków i form rozwoju społeczności lokalnej
• gotowości do konsensusu dla wizji i sposobów jej osiągnięcia.

 

Jak zaangażować mieszkańców w sprawy lokalne?

Aby zachęcić mieszkańców do zaangażowania się w sprawy lokalne warto:

• dokonać identyfikacji najistotniejszych problemów, z jakimi borykają się mieszkańcy
• poznać preferencje mieszkańców dotyczące sposobów rozwiązania tych problemów i gotowości ich osobistego zaangażowania się w te działania
• zidentyfikować liderów opinii gotowych zarazić ideą współdziałania pozostałych mieszkańców oraz grupy, które powinny być zainteresowane w rozwiązaniu problemu
• wyjaśnić mieszkańcom przyczyny, skutki i możliwe sposoby rozwiązania problemu lub załatwienia sprawy
• zyskać przychylności mieszkańców dla działań zmierzających do osiągnięcia celów uznanych za ważne
• włączyć mieszkańców w rozwiązywanie konkretnych problemów lub załatwianie określonych spraw.

Metodologia partycypacji

Partycypacja społeczna jest nieodłącznie związana z komunikacją społeczną.

Komunikacja społeczna może być realizowana w formach biernych i  czynnych.

Formy bierne komunikacji obejmują jednokierunkową komunikację, w której mieszkańcy otrzymują informację o przebiegu i wynikach prac prowadzonych w ramach podejmowania decyzji przez samorząd.

Formy czynne obejmują dwukierunkową komunikację, której mieszkańcy są odbiorcami informacji i jednocześnie mogą reagować na przekazywane informacje, przedstawiając swoje propozycje oraz wyrażając swoje opinie i oceny.

KOMUNIKACJA SPOŁECZNA – przykłady
FORMY BIERNE	FORMY CZYNNE
komunikaty na stronach www, w tym BIP audycje radiowe audycje telewizyjne artykuły prasowe informacje zawarte w: folderach, ulotkach, tablicach informacyjnych, na plakatach, bilboardach, ogłoszeniach	spotkania konsultacyjne spotkania prezentacyjne warsztaty diagnostyczno-projektowe zebrania wiejskie forum społeczności lokalnej debaty publiczne ankiety (np. ankiety badania satysfakcji klienta w urzędach) fora internetowe

Podstawowymi wyzwaniami dla władzy lokalnej w obszarze partycypacji są:

• zapewnienie skutecznej komunikacji dwustronnej pomiędzy urzędem i obywatelem oraz obywatelem i urzędem
• kształtowanie zinstytucjonalizowanej współpracy trójstronnej między samorządem terytorialnym, organizacjami pozarządowymi oraz lokalnym biznesem
• wspieranie formalnych i nieformalnych grup obywatelskich w realizacji celów ważnych dla lokalnej wspólnoty.

 

Kluczowym wyzwaniem dla społeczności lokalnej jest gotowość do aktywnego udziału w procesach partycypacyjnych.

Włączanie społeczności w procesy decyzyjne odbywa się za pomocą różnych instrumentów.

 

Poniżej w tabeli opis wybranych instrumentów partycypacji.

Instrument	Opis
wybory	najistotniejsze narzędzie (instrument) partycypacji społecznej. wymiar praktyczny: wybór przedstawicieli (radnych) dokonywany przez mieszkańców gminy oznacza ich opowiedzenie się (lub jego brak) za określonym modelem rozwoju gminy wymiar polityczny: wybór przedstawicieli oznacza legitymizację (lub jej brak) dla działań prowadzonych (lub planowanych) przez władze gminy wybory to forma kontroli społecznej (co cztery lata działania władz samorządowych poddawane są ocenie mieszkańców).
Referendum	metoda wykorzystywania zaangażowania mieszkańców przy podejmowaniu istotnych, z punktu widzenia społeczności lokalnej, decyzji forma wyrażenia opinii mieszkańców/ społeczności lokalnej w ważnej dla nich sprawie referendum odbywa sie z inicjatywy organu stanowiącego lub na wniosek mieszkańców uprawnionych do głosowania
Konsultacje społeczne	konsultacje dotyczyć mogą wielu zagadnień (mogą być zarówno pytaniem o pomysły rozwiązania problemu, jak i sondowaniem, co mieszkańcy sądzą o konkretnej propozycji takiego rozwiązania) przyjmować różną formę: od spotkania władz gminy z zainteresowanymi mieszkańcami, po specjalistyczne badania ankietowe uczestniczą w nich wszyscy zainteresowani obywatele, a władze mają obowiązek poinformować wcześniej daną społeczność o odbywających się konsultacjach niezbędna jest obecność gwaranta – osoby zapewniającej wzięcie pod uwagę wypracowanych podczas konsultacji wniosków przy podejmowaniu decyzji konsultacje społeczne służą m.in. zbilansowaniu opinii różnych stron
Postępowanie administracyjne	każdy obywatel czy organizacja społeczna ma prawo, składać w określonym trybie skargi i wnioski związane z administracją publiczną (zgodnie z art. 63 Konstytucji RP, a także art. 221-260 Kodeksu postępowania administracyjnego (KPA)) prawo do udziału organizacji w postępowaniu administracyjnym określa art. 31 KPA, gdzie stwierdza się, że organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby występować z żądaniem wszczęcia postępowania oraz dopuszczenia organizacji do udziału w postępowaniu jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi i gdy przemawia za tym interes społeczny
Akcje bezpośrednie	manifestacje, demonstracje, happeningi realizowane z inicjatywy określonych grup społecznych w celu wyrażenia swojej opinii w danej sprawie
Budżet partycypacyjny	instrument, którego zastosowanie pozwala obywatelom podejmować decyzje na temat spraw budżetowych zarówno w odniesieniu do konkretnych inwestycji czy usług na poziomie swojej społeczności (sołectwa, szkoły), jak i współdecydować poprzez swoich przedstawicieli w bardziej strategicznych kwestiach na poziomie gminy rola obywateli może być różna – od konsultowania i przedstawiania władzom preferencji i potrzeb społecznych do sytuacji, kiedy obywatele mają bezpośrednią kontrolę nad ostatecznym kształtem pewnych części budżetu
Konsultacje instytucjonalne	w konsultacjach instytucjonalnych uczestniczą eksperci, urzędnicy i osoby zajmujące się konkretnym zagadnieniem (np. przedstawiciele organizacji pozarządowych) konsultacje instytucjonalne powinny uwzględniać wszystkich partnerów zaangażowanych w dany temat, ważna jest także komunikacja między nimi (należy dbać o to, aby osobne zespoły tworzyły spójne rozwiązania i aby prace poszczególnych grup miały aktualizowane poparcie instytucjonalne i polityczne) konsultacje instytucjonalne stosuje się w procesie tworzenia dokumentów technicznych i strategicznych, w sytuacji gdy z uwagi na problem konieczna jest specjalistyczna wiedza ekspertów
Ankietowanie	narzędzie często stosowane jako uzupełnienie procesu konsultacji społecznych najczęściej jest kwestionariuszem zamkniętym, który koncentruje się na omawianym problemie, a jej celem jest poznanie opinii danej grupy formy: ankieta pocztowa, ankieta w oparciu o wywiad telefoniczny (CATI), wywiad kwestionariuszowy, badanie z wykorzystaniem narzędzi elektonicznych narzędzie często stosowane w początkowym etapie konsultacji – pozwala rozpoznać najważniejsze zagadnienia i najbardziej palące problemy najlepsze efekty przynosi w połączeniu z badaniami jakościowymi – spotkaniami, warsztatami itp. – które pogłębiają jej wyniki
Forum lokalne	regularnie obradujące ciało doradcze samorządów, skupione niekiedy na konkretnym temacie (np. lokalne forum oświatowe) grupa może składać się ze stałych członków lub działać na zasadzie otwartej metoda zapewnia ciągły dialog władz i przedstawicieli instytucji publicznych z mieszkańcami na temat formułowania konkretnych polityk i planów działań zazwyczaj w skład forum wchodzi ok. 20 osób (np. urzędnicy, radni, przedstawiciele mieszkańców, organizacje pozarządowe i przedsiębiorcy)
Grupy wielokrotne	uczestnicy grup wielokrotnych (8-10 osób) spotykają się co najmniej dwukrotnie po to, aby najpierw wstępnie przedyskutować wybrane zagadnienia – podyskutować o wybranej kwestii po zapoznaniu się z przedstawionymi materiałami informacyjnymi i porozmawianiu na ich temat z osobami spoza grupy uczestników. Drugie spotkanie odbywa się po upływie czasu wystarczającego na wykonanie „pracy domowej”, przeważnie jest to okres od tygodnia do dwóch. instrument pozwala na bardziej pogłębioną, niż w przypadku zwykłych grup fokusowych, dyskusję i refleksję oraz pozwala prześledzić, jak zmieniają się opinie uczestników po wysłuchaniu argumentacji innych rozmówców i zapoznaniu się z materiałami informacyjnymi. może służyć również, jako pilotaż materiałów informacyjnych
Konferencja konsensualna	proces wykorzystywany po to, by uwzględnić opinię szerszej publiczności przy ocenie nowych rozwiązań technologicznych lub naukowych cel: włączenie głosu zwykłych obywateli do dyskusji obywatele – paneliści są głównymi twórcami debaty: wybierają ekspertów, układają pytania, a w końcu redagują końcowy raport z rekomendacjami celem konferencji konsensualnej nie jest osiągnięcie ogólnego porozumienia, lecz ujawnienie punktów widzenia

 

Partycypacja. Korzyści dla społeczności lokalnej i władzy lokalnej

·         konsultowanie problemów gminy, określonych grup i środowisk

·         budowanie atmosfery sprzyjającej rozwiązywaniu problemów

·         tworzenie „banku” propozycji możliwych rozwiązań zidentyfikowanych problemów

·         zwiększenie prawdopodobieństwa wypracowania trafnych i społecznie akceptowanych decyzji

·         rozwiązywanie lokalnych problemów z udziałem mieszkańców w sposób konstruktywny i bardziej skuteczny

·         ograniczanie konfliktów w społecznościach lokalnych

·         legitymizacja społeczna decyzji władz

·         aktywizacja lokalnej społeczności

·         usprawnienie komunikacji ze społecznością lokalną

·         możliwość uregulowania współpracy władzy lokalnej z organizacjami społecznymi

·         mobilizowanie zasobów lokalnych do realizacji różnorodnych przedsięwzięć przyczyniających się do wzrostu jakości życia mieszkańców.

Ponadto partycypacja wpływa na:

·         podniesienie jakości podejmowanych decyzji poprzez identyfikację nowych możliwości oraz potencjalnych problemów, co z kolei pozwala zaplanować działania o wyższej efektywności, budzące znacznie mniejsze kontrowersje, a tym samym łatwiejsze do realizacji

·         wzrost wiarygodności i wzmocnienie wizerunku samorządu jako instytucji transparentnej oraz otwartej na potrzeby i problemy mieszkańców

·         mobilizowanie ludzi i środków do realizacji różnorodnych przedsięwzięć wspierających rozwój lokalny

Długofalowo, partycypacja zapewnia samorządowi istotne oszczędności.

Społeczność lokalna – obywatele, grupy formalne i nieformalne, lokalny biznes – która uczestniczy w procesie partycypacji staje się rzeczywistym partnerem dla władz samorządowych.

Opracowała: Iwona Raszeja-Ossowska

 ***

Źródło:

• Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003 Nr 96 poz. 873)
• Hausner J. (red.), Komunikacja i partycypacja społeczna, Kraków 1999, http://www.msap.uek.krakow.pl/doki/publ/komunikacja.pdf, dostęp: 15.03.2012 r.)
• http://www.decydujmyrazem.pl