Niekonwencjonalne źródła dochodów mieszkańców wsi, czyli jak wzbogacić budżet rodziny wiejskiej

Z czego zatem żyją właściciele tych drobnych gospodarstw i ich rodziny? Szczęśliwie, jeśli mają stałą pracę poza gospodarstwem i comiesięczną pensję. Bywa – choć rzadziej – że prowadzą własne przedsiębiorstwo. Znaczna liczba rodzin, posiadając niewielki obszar ziemi, nie ma żadnego, albo bardzo niski dochód. Za utrzymaniem statusu gospodarstwa rolnego i nie pozbawiania się posiadanej ziemi przemawiają głównie ubezpieczenie w KRUS, niski podatek gruntowy oraz dopłaty unijne. Właściciele takich gospodarstw środki do życia zdobywają najczęściej z dorywczej, zazwyczaj sezonowej pracy. Młodzi członkowie rodzin rolniczych mają małe szanse na stałą pracę, szczególnie we wsiach położonych peryferyjnie, oddalonych od większych ośrodków miejskich. Coraz częściej najaktywniejsi z nich wsie opuszczają i nie stają się liderami zmian.

Dodatkowe źródła dochodu

Jakie są zatem perspektywy dla tych mieszkańców wsi? Jakie są – poza rolnictwem – inne źródła dochodów, które mogą wykorzystać? W większości przypadków nie potrzeba już na wsi kolejnego sklepu, a rynek na usługi budowlane czy transportowe też jest w znacznym stopniu nasycony – choć z góry nie można zakładać, że tego typu usługi nie są już potrzebne. Niewielkie są szanse na powstanie na terenach wiejskich, szczególnie peryferyjnych, dużych inwestycji oferujących liczne miejsca pracy. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że swój rozwój wieś musi opierać głównie na zasobach własnych, endogennych, wspomagając się jedynie różnymi formami zewnętrznej pomocy, w tym ze źródeł unijnych. Nadzieje na pozyskiwanie przez małe gospodarstwa dodatkowych dochodów należy zatem łączyć z pełnieniem przez nie funkcji pozarolniczych, wykorzystując w tym celu także zasoby posiadanego gospodarstwa. Próbując dać odpowiedź na pytanie, gdzie mieszkańcy wsi mogą poszukiwać dodatkowych źródeł dochodu i co je w głównej mierze warunkuje skoncentruję się na trzech zagadnieniach:

• omówieniu tych zasobów wsi, które są stale jeszcze mało przez mieszkańców zidentyfikowane i niska jest świadomość ich potencjału;
• przedstawieniu przykładów potrzeb mieszkańców wsi, a także osób odwiedzających wieś, których realizacja może stanowić źródła dochodu i nowych miejsc pracy;
• wskazaniu obszarów, w których niezbędna jest aktywność samorządu lokalnego, organizacji pozarządowych i całych wspólnot wiejskich w celu wsparcia rozwoju przedsiębiorczości na wsi.

Zasoby, które omawiam, dotyczą głównie trzech dziedzin: dziedzictwa kulturowego wsi, jej bogactw naturalnych, w tym wartości takich miejsc jak tereny Natura 2000, i w końcu wiedzy i umiejętności, jakimi dysponują mieszkańcy, czyli kapitału ludzkiego.

Dziedzictwo kulturowe

W wydanej przez FWW książce „Rzecz o dziedzictwie na wsi” a także we wcześniejszym tomie pt.„Każde miejsce opowiada swoją historię” obszernie opisano znaczenie dziedzictwa kulturowego dla rozwoju lokalnego – zarówno dziedzictwa materialnego (m.in. krajobraz, architektura, produkty regionalne), jak i niematerialnego (np. tradycje życia rodzinnego i wspólnotowego, obyczaje, obrzędy, stroje, muzyka, taniec). Z publikacji tych dowiadujemy się, że wprawdzie nie wszystkie polskie wsie są bogato wyposażone w zachowane świadectwa życia i pracy poprzednich pokoleń, jednakże w każdej wsi można je odnaleźć. Trzeba jedynie uświadomić sobie, że określone dobra maja wartość dziedzictwa i ocenić, czy poza ich ochroną i pielęgnacją można je też wypromować i po odpowiednim „opakowaniu” uczynić z nich produkt o rynkowej wartości. Atrakcyjność wsi, jej walory turystyczne i rezydencjalne, możliwość wypracowania „produktu”, który może wieś promować i stanowić atrakcyjną ofertę rynkową w znacznym stopniu zależą od dbałości o to dziedzictwo i od jego waloryzacji. Zachęcam do zapoznania się z ostatnią publikacją Fundacji na ten temat, bowiem znajdują się tam liczne przykłady zrealizowanych projektów związanych z ochroną i waloryzacją różnych form dziedzictwa i wskazówki dotyczące roli tego zasobu w rozwoju lokalnym.

Natura 2000

Innym zasobem – nierzadko jeszcze postrzeganym jako „bariera i ograniczenie” – są obszary o wyjątkowych walorach środowiskowych, często objętych szczególną ochroną, w tym zwłaszcza obszary objęte Siecią Natura 2000. Na terenach tych, obejmujących 20% obszaru kraju, zazwyczaj o wyjątkowym pięknie krajobrazu i walorach przyrody (występują tu najcenniejsze gatunki roślin i zwierząt), realizowany jest taki sposób ich ochrony, który nie ogranicza rozwoju, wymaga jednak, aby był to rozwój zrównoważony. Sąsiedztwo terenów cennych przyrodniczo podnosi rangę obiektów turystycznych, a także sprzyja organizacji określonych usług, np. zdrowotnych. Ekoturystyka jest najszybciej rozwijającą się dziedziną przemysłu turystycznego. Należy jednak stale pamiętać, że obszary o wysokich walorach przyrodniczych charakteryzują się również wysoką wrażliwością ekologiczną Rozwój turystyki na terenach Natura 2000 lub w ich pobliżu wymaga szczególnego podejścia, bowiem udostępnianie przyrody i inwestycje związane z sektorem turystycznym nie mogą negatywnie oddziaływać na środowisko. Należy tak gospodarować jego zasobami, aby korzyści odnosili zarówno turyści, jak i świadczący usługi turystyczne. Liczne formy turystyki ekologicznej prowadzone na terenach Natura 2000 uzyskać mogą i często już uzyskują nową, szczególnie cenną markę, której wypromowanie pozwoli mieszkańcom tych terenów na przetworzenie posiadanego zasobu w kapitał ekonomiczny.

Wiedza i umiejętności mieszkańców

Ostatni z zasobów, któremu poświęcam tu szczególną uwagę, to wiedza i umiejętności mieszkańców wspólnot wiejskich. Ten zasób często łączy się z poprzednimi, bowiem np. znajomość starych, tradycyjnych zawodów, dawnego rzemiosła, tradycji kulinarnych – to też rodzaj dziedzictwa. Pozwala na wyprodukowanie i umieszczenie na rynku szczególnie cennych towarów, a także świadczenie rzadkich usług, na które coraz większe zapotrzebowanie sygnalizuje rynek. Wszystko to stanowi zasób, który może być źródłem dochodów. Jednakże bywa i tak, że potrzeby rynku mijają się z umiejętnościami mieszkańców. Dość powszechne jest narzekanie, że szkoły, niezależnie od poziomu, nie przygotowują swoich absolwentów pod określone, aktualne potrzeby odbiorców usług. Pozyskanie nowych, czy uzupełnianie posiadanych już umiejętności, jest możliwe, a nawet niezbędne przy szybko zmieniających się technologiach, różnorodnych wymogach i gustach konsumentów, usługach związanych z coraz wyższą jakością życia. Taki proces uczenia się wymaga z jednej strony stworzenia dostępnego i taniego systemu ustawicznej edukacji, a z drugiej strony gotowości mieszkańców wsi, bez względu na ich wiek, do stałego doskonalenia swojej wiedzy i umiejętności czy nawet całkowitego przekwalifikowania się w celu dostosowania swojej oferty pracy do potrzeb rynku. Dotyczy to szczególnie członków rodzin rolniczych, którzy określone umiejętności wynoszą z rodzinnego gospodarstwa, jednakże wymagają one często uzupełnienia i formalnego poświadczenia. Bywa jednak, że potrzeby rynku wymagają całkowitego przekwalifikowania się. Pomocą powinny w tym przypadku służyć Ośrodki Doradztwa Rolniczego.

Produkt rynkowy w odpowiedzi na potrzeby turystów i mieszkańców wsi

Jakie mogą być potrzeby mieszkańców wsi, a także odwiedzających ją gości z miast? Jakie mogą być przykładowe formy zaspakajania tych potrzeb, stanowiące jednocześnie poszukiwane źródła dochodów? Nie wyczerpując listy wszystkich możliwych ofert, ani też pojawiających się potrzeb, w umieszczonej niżej tabeli podaję dość liczne przykłady istniejących możliwości.

Potrzeby gości, którzy zamierzają spędzić swój wolny czas na wsi, zaspakajane są na ogół poprzez to, co nazywamy turystyką wiejską. Jednakże – zależnie od oczekiwań przyjezdnych – odmiany tej turystyki mogą być bardzo różne, począwszy od pobytów na campingach, w gospodarstwach agroturystycznych, poprzez pobyty w pokojach gościnnych, pensjonatach, małych i większych hotelikach. Źródła dochodów, które tworzy rozwijająca się turystyka wiejska, są różnorodne. Przykłady związanych z nią „produktów rynkowych” znajdują się w tabeli. Natomiast miejsca pracy, które powstać mogą w celu zaspokojenia potrzeb stałych mieszkańców wsi, są związane z procesem starzenia się społeczności wiejskiej, potrzebami zdrowotnymi, edukacyjnymi i kulturowymi. Największa liczba nowych miejsc pracy – jak prognozują specjaliści – to będą tzw. „zielone miejsca pracy”, które związane są głównie z ochroną środowiska, gospodarką odpadami, rozwojem niekonwencjonalnych źródeł energii. Znajomość tej sytuacji powinna mieć wpływ na kierunki kształcenia zarówno młodzieży jak i dorosłych.

Powyższe propozycje nie wyczerpują wszystkich możliwości sięgania po dodatkowe dochody. Można tu jeszcze wymieniać tzw. „zielone szkoły”, czy wykorzystywanie lokalnych ofert dla organizacji spotkań integracyjnych, biznesowych i innych. Rozwijają się też w wielu wsiach usługi związane z obróbką i handlem drewnem Różnego typu możliwości stwarzają też wsie tematyczne. Wraz z napływem turystów rozwijają się usługi towarzyszące, jak handel, gastronomia, obiekty sportowo-rekreacyjne, warsztaty naprawy sprzętu turystycznego itp. Wieś staje się coraz bardziej atrakcyjnym miejscem zamieszkania dla ludzi z miasta, relatywnie zamożniejszych, którzy będą stanowili ważny czynnik rozwoju lokalnych usług. Od samych mieszkańców, ich pomysłów, wyobraźni, odwagi, zasobów, którymi dysponują i – przede wszystkim – posiadanych umiejętności zależą decyzje dotyczące sposobu pozyskiwania dochodu.

Nieomal wszystkie wymienione w tabeli propozycje znajdują przykłady „dobrych praktyk” na stronach internetowych. Na Witrynie Wiejskiej, głównie w zakładce Przedsiębiorczość można znaleźć praktyczne informacje, porady i instrukcje na temat kroków, jakie należy podjąć, aby – zgodnie z obowiązującymi przepisami – uruchomić różnego typu działalności i jakie z tej racji trzeba podjąć zobowiązania podatkowe i inne.

Rola samorządu i lokalnych organizacji pozarządowych

Pozyskiwanie dochodów z obsługi turystów zależy głównie od położenia wsi, jej walorów przyrodniczych i kulturowych, ale też od jej wizerunku i promocji. Wieś z uporządkowaną przestrzenią, estetyczna, zazieleniona, dbająca o zachowanie tradycyjnej architektury, pielęgnująca posiadane zasoby, w tym także dziedzictwa kulturowego, jak budowle sakralne, cmentarze, budynki użyteczności publicznej, parki i zbiorniki wodne zachęca, aby się tutaj zatrzymać. Nie mogą liczyć na trwały sukces pojedyncze gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty i inne obiekty dla turystów, jeżeli wokół brak infrastruktury turystycznej, a krajobraz jest zdewastowany nieprzemyślanymi inwestycjami, brzydkim budownictwem mieszkalnym, zaniedbanymi obiektami dziedzictwa kulturowego i zwykłym bałaganem.

Przed samorządem gminnym i zaangażowanymi w rozwój lokalny organizacjami pozarządowymi stają nowe wyzwania. W większości gmin uporano się już z podstawową infrastrukturą, to znaczy z zaopatrzeniem w wodę, kanalizacją, czy drogami. Z trudem i nierzadko przy braku dostatecznej motywacji, władze gminy przystępują do kolejnych wyzwań. Z badań wynika, że często także z małym zaangażowaniem mieszkańców. Brak kapitału społecznego, wzajemnego zaufania, umiejętności podejmowania wspólnych działań utrudnia ich realizację. Z trudem powstają autentyczne partnerstwa lokalne, których zadaniem jest realizacja lokalnych strategii rozwoju. Program Leader poprzez swoje pozytywne i negatywne doświadczenia, wypracowuje pomału skuteczną ścieżkę przetwarzania lokalnych zasobów w kapitał zarówno społeczny, jak i finansowy.

Gminy zobowiązane są ustawowo do opracowania licznych programów dotyczących polityk ochrony środowiska, a także m.in. ochrony zabytków, do których należy m.in. gminna ewidencja zabytków. Jednym bowiem z zadań nałożonych przez ustawę na gminy jest „uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska”. Cóż z tego, skoro większość gmin takich ewidencji nie posiada nie posiada, a nawet nie posiada planów zagospodarowania przestrzennego.

Wiele projektów związanych ochroną dziedzictwa kulturowego i z budowaniem lepszego wizerunku swojej małej ojczyzny podejmują organizacje pozarządowe. Mogą je realizować starając się o finansowanie zewnętrzne, ale – zgodnie z Ustawą o pożytku publicznym i wolontariacie (UPP) – mogą też realizować zadania zlecane przez gminę na zasadzie powierzania lub wspierania. Do tego typu zadań publicznych należą m.in. działania wspomagające rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego, ochrony dziedzictwa przyrodniczego, turystyki i krajoznawstwa. Istnieje też – po nowelizacji UPP w 2010 r. – możliwość pozyskiwania poza konkursem tzw. małych grantów. Do wykorzystania jest też fundusz sołecki. Nie są to wprawdzie duże pieniądze, jednakże bardzo często uporządkowanie wsi i zagród, ich upiększenie i przygotowanie na przyjęcie turystów nie wymaga znacznych środków. Tymczasem stale jeszcze gminy wiejskie, w ramach zadań zleconych dla organizacji pozarządowych, ok. 80% środków przeznaczają jedynie na sport.

Coraz częściej – ostatnio w formie rekomendacji z oceny realizacji pomocy unijnej – pojawiają się opinie, że należy odejść od finansowania głównie niezależnych, rozproszonych projektów, na rzecz kompleksowych wieloletnich programów rozwoju lokalnego, do których zostaną one włączone. Programy takie powinny być ukierunkowane na rozwiązywanie konkretnych problemów i obejmować różne źródła finansowania. W badaniach tych stwierdzono, że zwiększenie liczby turystów i w efekcie zatrudnienia związanego z branżą turystyczną występuje na terenie gmin, w których realizowano projekty wykorzystujące dostępne zasoby w sposób kompleksowy, przyczyniający się do wzmocnienia potencjału turystycznego w wielu wymiarach: rozwoju infrastruktury turystycznej, stymulowania miejsc pracy związanych z turystyką, stymulowania rozwoju usług towarzyszących promocji turystycznej obszarów, jak również wzmocnienia aspektów, które decydują o atrakcyjności turystycznej gmin (np. walory przyrodnicze, kulturowe, lokalne produkty).

Coraz większa jest ranga dokumentów strategicznych, które są często przez władze samorządowe niedoceniane i traktowane jako mało przydatna biurokratyczna mitręga. Dokumenty tego typu, o charakterze polityk publicznych, powinny powstawać przy pełnej partycypacji lokalnych wspólnot. Sukces w tworzeniu źródeł dodatkowych dochodów przez rodziny wiejskie zależy nie tylko od ich indywidualnych decyzji, od ich odwagi, determinacji i pracowitości, ale także od otoczenia, w jakim działają. Dlatego rola władz gminnych, organizacji pozarządowych, lokalnych liderów i zaangażowania wszystkich mieszkańców jest w tym procesie bardzo ważna.

Anna Potok