Nietoperze – zwierzęta niezwykłe
Nietoperze są jedynymi ssakami, które potrafią latać. Stąd też nieraz mylone są z ptakami. Ich skrzydła tworzy błona rozpięta między kończynami przednimi a bokiem ciała i kończynami tylnymi. Nie latają one tak szybko jak ptaki, ale za to są niezwykle zwrotne. W przelotach z kryjówek letnich do miejsc zimowania pokonują czasami kilkaset, a nawet ponad 2000 kilometrów.
Pokarm nietoperzy stanowią głównie owady. Jednak nie rywalizują one z ptakami, ponieważ żerują nocą. Nocny lot nietoperzy możliwy jest dzięki echolokacji – niezwykłej zdolności orientowania się w przestrzeni poprzez wydawanie przez nie dźwięków (pisków), a następnie wsłuchiwanie się w ich echo powracające od odbitych przedmiotów. Im bliżej zwierzęcia znajduje się przedmiot tym szybciej echo powraca. Nietoperz wsłuchuje się w powracające echa i tworzy sobie w ten sposób obraz otoczenia. Niektóre nietoperze posługują się dodatkowo wzrokiem, np. mroczek pozłocisty poluje na ćmy siedzące na źdźbłach trawy, gdzie echolokacja jest mało przydatna.
Ciało nietoperzy, tak jak innych ssaków, pokryte jest sierścią, a samice rodzą młode i karmią je mlekiem.
Nietoperz – przyjaciel nasz czy wróg?
Podstawowym pokarmem wszystkich europejskich nietoperzy są owady (np. ćmy, komary). Dzięki nim możemy ograniczyć lub zrezygnować ze stosowania owadobójczych środków chemicznych, które używane są do walki z owadami czyniącymi szkody w gospodarce człowieka. Środki te są również szkodliwe dla naszego zdrowia.
Nietoperze żyjące w naszej strefie klimatycznej w czasie zimy nie mają możliwości polowania na owady. Przetrwaniane okresu bez pokarmu umożliwia tej grupie zwierząt zdolność przejścia w stan letargu, zwanego snem zimowym lub hibernacją. Podczas hibernacji procesy życiowe przebiegają bardzo wolno i dzięki temu nietoperze mogą przetrwać zimę bez pokarmu, zużywając jedynie zapasy tłuszczu zgromadzone podczas lata. Nietoperze, aby obniżyć wydatki energetyczne, obniżają temperaturę ciała w okresie zimy do zaledwie kilku stopni Celsjusza.
Gacek brunatny.
Okres zimowy przesypiają one w miejscach gdzie nie ma mrozu, ale nie jest też zbyt ciepło. W tym celu wykorzystują chętnie jaskinie, bunkry, lochy, opuszczone sztolnie, studnie, a także piwnice przydomowe, wykorzystywane do przechowywania warzyw i przetworów. Nietoperze zauważone w takiej piwnicy posądzane są często o niszczenie i wyjadanie warzyw. Warto, więc wiedzieć, że owadożerne nietoperze nie interesują się warzywami. Zainteresowane nimi są natomiast, np. nornice, które w piwniczkach też chętnie chronią się przed zimą.
Piwniczka- miejsce hibernacji nietoperzy.
W dziwnej pozycji, głową w dół, nietoperze przesypiają całą zimę, tylko od czasu do czasu budząc się aby pozbyć się produktów przemiany materii. Interesujące jest również to, że czas zimowego snu to dla niektórych nietoperzy również czas godów. Do grupy tej należy m.in. nocek rudy i nocek Natterera, których samce późną jesienią i zimą zaplemniają samice podczas snu. U innych nietoperzy gody przebiegają w okresie późnego lata i jesieni, a nawet wiosną po hibernacji. U nietoperzy zapłodnienie nie następuję bezpośredni po kopulacji. Sperma przebywa w drogach rodnych samicy aż do wybudzenia się z hibernacji. Wtedy dopiero rozpoczyna się ciąża, trwająca 45-75 dni. W czasie snu zimowego samice nie mają aż tak dużych zapasów tłuszczu, aby utrzymać przy życiu siebie i rozwijający się zarodek. Wiosną ciężarne samice skupiają się w kolonie rozrodcze, które mogą liczyć od kilku to ponad tysiąca osobników. Bliskość innych osobników w koloni pomaga utrzymać odpowiednią temperaturę ciała samic podczas ciąży oraz zapewnia ciepło młodym. Samica rodzi tylko jedno, lub dwa młode (w roku!). Na kolonię rozrodczą nietoperze wybierają zazwyczaj jedną kryjówkę, do której wracają każdego roku.
Na takich strychach i pod elewacją chętnie przebywają nietoperze.
Samce nie biorą udziału w wychowaniu młodych. W tym czasie żyją samotnie, bądź w grupach, często w zupełnie innych miejscach niż samice.
Co zagraża nietoperzom?
Nietoperze należą do zwierząt długowiecznych. Średnia długość ich życia to 4-5 lat, nierzadko zdarzają się osobniki, którym udaje się dożyć 20-30 lat. Nie mają one zbyt wielu wrogów naturalnych. W czasie nocnych przelotów narażone są na atak ze strony sów. Na bezbronne nietoperze przysypiające w kryjówkach letnich i zimowych chętnie poluje kuna, łasica, a nawet ryjówka i nornica. Dość poważne spustoszenia w populacji mogą poczynić nasze milusińskie koty.
Aleje- ważne miejsca żerowania i przelotów nietoperzy.
Największe jednak szkody i zagrożenie dla nietoperzy stwarza działalność człowieka. Dotyczy to szczególnie niszczenia ich kryjówek letnich i zimowych. Latem nietoperze chętnie kryją się pod korą lub w dziuplach starych drzew. Usuwanie takich drzew, jako siedliska chorób i szkodników, oznacza odebranie nietoperzom części kryjówek. Od lat działo się również tak, że wycinane drzewa zastępowały iglaste monokultury, w których nietoperze nie znajdują dla siebie dogodnych miejsc schronienia. Wyburzanie starej drewnianej, zabudowy, docieplanie i uszczelnianie budynków zmniejsza również ilość kryjówek dla gatunków żyjących w sąsiedztwie człowieka. Remonty domów najczęściej prowadzone latem, kiedy młode nie są jeszcze samodzielne, mogą prowadzić do śmierci całej populacji – zamurowanej pod elewacją lub na strychu. Zdarza się, że zauważone w czasie prac nietoperze celowo wyrzucane są ze swoich kryjówek.
Budzi niepokój i wypłasza nietoperze coraz częściej stosowane oświetlenie zewnętrzne budynków, np. kościołów, na strychach których zwierzęta chętnie tworzą kolonie rozrodcze.
Niszczone są też nieużytkowane piwniczki, studnie, sztolnie. W jaskiniach i fortyfikacjach pojawia się coraz więcej turystów, którzy niepokoją hibernujące zwierzęta oraz zmieniają mikroklimat miejsca.
Gacek brunatny.
Inną kategorię zagrożeń stanowi uszczuplanie bazy pokarmowej i zmniejszanie liczby żerowisk. Osuszanie terenów podmokłych oraz zanikanie małych zbiorników wodnych wpływa na ilość owadów związanych z tym środowiskiem. Usuwanie zadrzewień śródpolnych i przydrożnych alei drzew pozbawia nietoperzy nie tylko żerowisk, ale również tras przelotu w miejsca żerowania. Istotne znaczenie ma również stosowanie środków chemicznych w rolnictwie i leśnictwie, szczególnie stosowanie środków owadobójczych, które nie tylko zabijają owady, ale również pośrednio gromadzą się w tkance tłuszczowej nietoperzy. Niemały wpływ na stan zdrowotny i śmiertelność nietoperzy mają również środki chemiczne zabezpieczające drewniane konstrukcje budynków.
Nocek Notererra.
Nietoperze giną w wąskich przewodach wentylacyjnych o gładkich ścianach, w kolizji z samochodami, na ogrodzeniach z drutu kolczastego, w śmigłach elektrowni wiatrowych. Nierzadko przyczyną ich śmierci jest celowe zabijanie przez człowieka. Jeszcze do dziś niestety, bardzo często naszą wiedzę o tej grupie zwierząt opieramy jedynie na przesądach, utożsamiających nietoperze z siłami zła i ciemności. Dzieci pytane o nietoperze zawsze zgodnie twierdzą, że nietoperze nocą wplątują się we włosy. A któż z nas chciałby mieć jakiegokolwiek lokatora we fryzurze? Lęk przed nietoperzami ciągle jest obecny.
Czy możemy pomóc nietoperzom?
Wszystkie gatunki nietoperzy występujących w Polsce objęte są ścisła ochroną prawną. Zgodnie z polskim prawem zabronione jest zabijanie, płoszenie i niepokojenie nietoperzy oraz umyślne niszczenie ich siedlisk. Spośród 22 gatunków naszych krajowych nietoperzy aż 9 znajduje się na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, również 9 gatunków uznano za narażone lub bliskie zagrożenia i umieszczono na globalnej czerwonej liście Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Jednak same akty prawne nie zapewniają właściwej ochrony. Ważne jest również podjęcie działań, które w sposób czynny pomogą nietoperzom. Przede wszystkim:
– chrońmy stare dziuplaste drzewa,
– chrońmy i twórzmy zadrzewienia przy drogach i rzekach,
– pozostawmy drzewa i krzewy przy zbiornikach wodnych – w koronach tych drzew nietoperze chętnie żerują,
– zawieszajmy specjalne skrzynki zastępujące dziuple i szczeliny tam gdzie nie ma starych drzew,
– zabezpieczajmy miejsca zimowania nietoperzy, tak aby zapewnić im odpowiednią temperaturę i spokój,
– miejsca zimowania możemy wzbogacić w dodatkowe kryjówki, np. montując na gładkich sufitach piwnic cegły – dziurawki, które dadzą nietoperzom dodatkowe szczeliny, gdzie będą bezpieczne przed kotami, myszami i szczurami,
– stosujmy tylko takie środki chemiczne zabezpieczające drewno, które nie są trujące dla nietoperzy,
– nie kierujmy oświetlenia zewnętrznego na otwory wlotowe – nietoperze mogą bać się opuścić kryjówkę
– znalezione w czasie remontu nietoperze przenieśmy w inne podobne miejsce. Jeżeli boimy się tych zwierząt poprośmy, aby zrobili to za nas, np. pracownicy najbliższego parku narodowego lub krajobrazowego.
– a przede wszystkim nie szkodźmy: nie płoszmy, nie przepędzajmy, nie prześladujmy. Pozwólmy nietoperzom żyć obok nas.
Cegly porotetrmy ulubione miejsce do hibernacji.
Prawdy i mity o nietoperzach
Nietoperze wraz z ptakami są jedynymi na Ziemi kręgowcami, które opanowały zdolność aktywnego lotu.
Wszystkie europejskie nietoperze są owadożerne, ale na innych kontynentach spotykane są również gatunki owocożerne, rybożerne, a w Ameryce Południowej żyją nietoperze – wampiry odżywiające się krwią ssaków i ptaków.
W południowo-wschodniej Azji żyje kalong – największy nietoperz świata, którego skrzydła mają rozpiętość 1,7 m i waży 1,5 kg.
Najmniejszy nietoperz na świecie Craseonycteris thonglongyai posiada skrzydła o rozpiętości około 10 cm i waży zaledwie 2 g.
Śpiące obok siebie- mopek i gacek.
Nietoperze to zwierzęta, które nie czynią człowiekowi żadnej krzywdy, a bardzo mu pomagają. Nie należy jednak brać tych zwierząt do rąk, bo tak jak każde przestraszone zwierzę potrafią ugryźć, a zdarza się, że są one nosicielami wścieklizny, która jest groźna dla naszego życia. Nietoperz chory na wściekliznę nigdy nie atakuje innych zwierząt ani człowieka. W przeciwieństwie do innych ssaków zwierzęta te nie przechodzą fazy agresji. Są one wtedy osowiałe i nie latają. Zagrożenie może pojawić się jedynie w sytuacji, kiedy weźmiemy chore zwierzę do ręki.
W mitach i legendach ludów Europy nietoperz oznaczał zwykle coś tajemniczego i złowieszczego. Ich nocny tryb życia sprzyjał poglądom, że są sprzymierzeńcami sił nieczystych, działających pod przysłoną nocy. Ludzie bali się nietoperzy i tępili je bezlitośnie. W średniowieczu, kobietę, nad której domem zauważono chmary nietoperzy, uznawano za czarownicę i spalano na stosie.
Panował też pogląd, że nietoperze to dusze przedwcześnie zmarłych, nieochrzczonych dzieci.
Do dzisiaj pokutuje przesąd, że nietoperze wplątują się we włosy. Gdyby to robiły ich życie byłoby bardziej zagrożone niż nasze.
W Chinach natomiast wierzono, że talizman z wizerunkiem pięciu nietoperzy zapewnia właścicielowi długowieczność, bogactwo, zdrowie, czynienie dobra oraz pogodzenie się ze wszystkim, co los przeznaczy.
Teresa Świerubska
***
Literatura:
Ruczyński I., 2008, Nocni łowcy, Kwartalnik popularno-naukowy Białowieskiego Parku Narodowego „Matecznik” 2/2008: 11-14, Białowieża
Sachanowicz K., Ciechanowski M., 2005, Nietoperze Polski, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa
Wołoszyn W.,1995, Aktualne problemy ochrony nietoperzy w Polsce. Materiały z Konferencji Chiropterologicznej, Kraków
