Typowy krajobraz wiejski kojarzy się nam zwykle nie tylko z łanami zbóż, plantacjami rzepaku czy polami obsadzonymi ziemniakami i kukurydzą, ale również z przydomowymi sadami, ze starymi wysokimi drzewami o rozłożystych konarach, na których jesienią dojrzewają jabłka, gruszki i śliwki. Wydaje się, że tak było od zawsze. Jednak powszechna uprawa drzew owocowych na polskiej wsi zaczęła się dopiero na przełomie XIX i XX wieku.
Wcześniej tylko zamożni właściciele ziemscy mogli sobie pozwolić na zakup i transport tzw. szlachetnych szczepów z Holandii, Niemiec czy Rosji. Dopiero, gdy zaczęły powstawać w Polsce rodzime szkółki drzew owocowych i jednocześnie nastąpił rozwój sieci dróg kolejowych, zakup i transport drzewek stały się znacznie łatwiejsze i coraz powszechniej zakładano sady w różnych regionach kraju. Oczywiście dawniej zbierano jabłka, gruszki i inne owoce z drzew dziko rosnących, ale były to owoce drobne, kwaśne lub cierpkie, nadające się głównie na domowe przetwory, takie jak susz, wino czy ocet. Szlachetne, wielkoowocowe odmiany drzew owocowych pojawiły się w Polsce w wiekach średnich w ogrodach przyklasztornych, a przywędrowały tam wraz ze sprowadzanymi z Niemiec i Francji zakonnikami.
Z dużym prawdopodobieństwem niektóre z tych średniowiecznych odmian pochodziły jeszcze ze starożytnego Rzymu, gdzie trafiły z Azji środkowej, skąd się wywodzą. Jednak najwięcej odmian uprawnych powstało w Europie i Ameryce Północnej w XIX wieku, kiedy zaczęto świadomie krzyżować ze sobą wybrane odmiany o najlepszych cechach.
Do XIX-wiecznych odmian jabłoni najczęściej występujących w starych sadach przydomowych zalicza się: ‘Boiken’, ‘Kronselską’, ‘Cesarza Wilhelma’, ‘Koksę Pomarańczową’, ‘Piękną z Herrnhut’ czy ‘Landsberską’.
Gdzieniegdzie można znaleźć i starsze, takie jak ‘Kosztela’, ‘Królowa Renet’ (zwana popularnie Złotą Renetą), ‘Żeleźniak’, ‘Malinowa Oberlandzka’, ‘Sztetyna Zielona’, ‘Antonówka’ czy ‘Grochówka’.
Oprócz znanych odmian mnożonych w szkółkach pojawiały się także lokalne siewki, o mniej szlachetnych owocach, raczej nadających się na przetwory, nazywane Cygankami, Wierzbówkami, Wanatkami, Winnikami, Szklankami, Koralikami i Kapuśniakami.
Z grusz uprawiano dawniej ‘Dobrą Szarą’, ‘Winiówkę Francuską’, ‘Berę Hardy’ego’, ‘Bergamotę’, ‘Koźlarkę Stuttgarcką’, ‘Józefinkę’, ‘Plebankę’, ‘Paryżankę’ i wiele innych.
Wśród śliw można było znaleźć damaszki mnożone z nasion, renklody (np. ‘Renkloda Ulena’), śliwki owalne (‘Car’, ‘Emma Lepperman’), okrągłe (‘Kirka’, ‘Dobra z Bry’), mirabelki (‘Mirabelka Flotowa’) i węgierki (‘Węgierka Zwykła’, ‘Lützelsachska’).
W cieplejszych rejonach uprawiano czereśnie, takie jak ‘Liońska’, ‘Eltonka’, ‘Kunzego’, ‘Różowa Wielka’, ‘Büttnera Czerwona’, ‘Hedelfińska’ czy ‘Schneidera Późna’. Popularne były też wiśnie ‘Książęca’, ‘Szklanka Werderska’ i ‘Szklanka Polska’, ‘Wczesna Ludwika’, ‘Ostheimska’, ‘Minister Podbielski’, ‘Łutówka’, znana do dziś i sokówki mnożone z nasion lub odrostów korzeniowych.
Niezależnie od odmiany, źródła pochodzenia i przeznaczenia, drzewa szczepiono dawniej na silnie rosnących podkładkach, w przypadku jabłoni były to początkowo siewki jabłoni leśnej, później siewki rosyjskiej odmiany ‘Antonówka’, znanej ze swoich dużych, kwaśnych jabłek, doskonale nadających się na soki i szarlotkę.
Dzięki temu drzewa wyrastały duże, silne, długowieczne, ale na pierwsze owoce trzeba było długo czekać, o czym świadczy stare porzekadło: „najlepszy sadek, który posadził dziadek”.
Drzewa takie były wysokopienne, sadziło się je w dużych rozstawach, po to, aby móc pod ich koronami uprawiać zboża czy warzywa. Drzewa owocowe sadzono również przy drogach i na miedzach, w ich cieniu można było odpocząć w upalny dzień, a wysoko w konarach znajdowały schronienie ptaki i pożyteczne owady.
Aleja Grochówka.
Jednak wraz z rozwojem sadownictwa stare odmiany, których cechą charakterystyczną była przemienność owocowania, to znaczy, że owocowały co drugi rok, zostały wyparte przez odmiany nowsze, owocujące corocznie, dające wyższy plon i o lepszych, z gospodarczego punktu widzenia, cechach. Dziś drzewa szczepi się na karłowych podkładkach, sadzi się je gęsto, przywiązuje do specjalnych rusztowań (ze względu na płytki system korzeniowy), intensywnie nawozi i tnie, a także stosuje się chemiczne środki do ochrony przed chorobami i szkodnikami.
W takim sadzie nie ma miejsca na romantyczne spacery pod kwitnącymi drzewami, większość żywych organizmów, jak jaszczurki, żaby, ptaki nie znajdzie tam ani pożywienia, ani schronienia. Można rzec, że są to „fabryki owoców”. Dla celów rynkowych na wielu hektarach uprawia się niewielką liczbę odmian. Stare sady w ostatnich kilkudziesięciu latach regularnie wycinano, ponieważ zajmowały za dużo miejsca, a drzewa słabo plonowały nie przynosząc spodziewanych zysków. Jednak ogromną zaletą tych dawnych odmian jest bogactwo ich smaków i możliwość wykorzystania owoców nie tylko do zjedzenia na surowo, ale sporządzenia mnóstwa smacznych potraw i przetworów na zimę, bogatych w błonnik, pektyny, kwasy organiczne i sole mineralne, które są tak ważne w naszej codziennej diecie. Przez wyciśnięcie dojrzałych owoców otrzymuje się wartościowy sok. Jabłka, gruszki i śliwki można suszyć, kisić i marynować, sporządzać z nich marmolady, powidła, galaretki, kompoty, wina, orzeźwiające musujące napoje i ocet, dużo zdrowszy od spirytusowego.
Odmiany w przedwojennych sadach
W sadach przedwojennej Polski, a także na terenach Śląska, Pomorza i Mazur znanych było przynajmniej 150 odmian jabłoni. Teren naszego kraju charakteryzował się dużą zmiennością warunków glebowo-klimatycznych i dlatego ówcześni specjaliści wyróżnili 6 rejonów sadowniczych i zalecali uprawę odpowiednich odmian w odpowiednich rejonach.
W pewnym uproszczeniu rejon I obejmował Wielkopolskę, rejon II Małopolskę, Śląsk i część Wyżyny Lubelskiej, rejon III centralną Polskę, część Pomorza i południowy Wołyń, rejon IV obecne tereny Mazur, województwa podlaskiego i Białoruś, rejon V Litewszczyznę, a rejon VI Pokucie i południowy skrawek Podola.
Boskoop.
Zgodnie z tymi zaleceniami ‘Grafsztynek Inflancki’, ‘Cukrówka Litewska’ i ‘Glogierówka’ były zalecane dla północno-wschodniej części Polski, ‘Kosztela’, ‘Titówka’ i ‘Boskoop’ dla województw centralnych, a ‘Królowa Renet’ i ‘Koksa Pomarańczowa’ dla części zachodniej. Była też oczywiście duża liczba odmian powszechnych w uprawie na terenie całego kraju, np. ‘Oliwka Żółta’, czyli ‘Papierówka’, ‘Aporta’, ‘Antonówka Zwykła’, ‘Antonówka Półtorafuntowa’, ‘Charłamowskie’, ‘Jonathan’, ‘Ananas Berżenicki’, ‘Kronselska’, ‘Malinowa Oberlandzka’, ‘Pepina Linneusza’ czy ‘Grochówka’.
Na terenach dzisiejszego Dolnego Śląska, Pomorza i Mazur uprawiano odmiany znane w Niemczech, między innymi takie jak: ‘Cesarz Wilhelm’, ‘Reneta Blenheimska’, ‘Szara Reneta Jesienna’, ‘Książę Albrecht Pruski’, ‘Berlepsch’, ‘Złota Szlachetna’, ‘Książęca’, ‘Piękna z Herrnhut’, ‘Landsberska’, ‘Grafsztynek’ czy ‘Boiken’.
Podsumowując, można stwierdzić, że do najczęściej uprawianych w sadach przedwojennej Polski i spotykanych także w wieku rejonach do dziś należą następujące odmiany:
letnie:
‘Ananas Berżenicki’, ‘Charłamowskie’, ‘Grafsztynek Inflancki’, ‘Kalwila Letnia Fraas’a’, ‘Oliwka Inflancka’, ‘Różanka Wirgińska’, ‘Titówka’;
jesienne:
‘Aporta’, ‘Grafsztynek Prawdziwy’, ‘Antonówka Zwykła’ i ‘Półtorafuntowa’, ‘Glogierówka’, ‘Kalwila Czerwona Jesienna’, ‘Kosztela’, ‘Kronselska’, ‘Malinowa Oberlandzka’, ‘Rarytas Śląski’, ‘Signe Tillisch’, ‘Truskawkowe Nietschnera’;
wczesno zimowe:
‘Alant’, ‘Cesarz Wilhelm’, ‘Kantówka Gdańska’, ‘Kardynalskie’, ‘Koksa Pomarańczowa’, ‘Królowa Renet’, ‘Landsberska’, ‘Mank’s Küchenapfel’, ‘Niezrównane Peasgooda’, ‘Parmena Szkarłatna Zimowa’, ‘Pepina Linneusza’, ‘Pepina Ribstona’, ‘Piękna z Boskoop’, ‘Rajewskie’, ‘Szara Reneta’;
późno zimowe:
‘Boiken’, ‘Grochówka’, ‘Kalwila Biała Zimowa’, ‘Kuzynek’, ‘Ontario’, ‘Pepina Londyńska’, ‘Piękna z Rept’, ‘Reneta Baumana’, ‘Sztetyna Zielona’, ‘Zorza’, ‘Żeleźniak’.
Opis ważniejszych uprawianych dawniej odmian jabłoni
Odmiany letnie
‘Ananas Berżenicki’ został znaleziony na Wileńszczyźnie jako siewka nieznanej odmiany. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy potężną kulistą koronę. W okres owocowania wchodzi późno. Owocuje corocznie, początkowo niezbyt obficie. Odmiana jest wytrzymała na mróz, odporna na parch jabłoni i mączniak. Owoce są duże lub bardzo duże, kulisto-stożkowate, lekko zwężające się ku kielichowi, delikatnie żebrowane. Skórka jasnożółta, gruba, pokryta delikatnym, rozmytym, różowym rumieńcem. Miąższ kremowy, zwarty, po dojrzeniu kruchy, winno-słodki, smaczny. Dojrzałość zbiorczą owoce osiągają w pierwszej połowie sierpnia, konsumpcyjną tydzień później, można je przechować do końca września, ale szybko ulegają rozpadowi. Owoce typowo deserowe, mniej nadają się na przetwory.
Landsberska.
‘Charłamowskie’ (synonimy: Borowinka Krapczataja, Duchess of Oldenburg) jest bardzo starą odmianą pochodzenia rosyjskiego, opisaną przez Bołotowa w 1800 roku. Drzewo początkowo rośnie bardzo silnie, później znacznie słabiej. Korona jest duża, kulista, rozłożysta, ze zwisającymi gałęziami. Wcześnie wchodzi w okres owocowania. Owocuje przemiennie, średnio obficie. Odmiana ta jest bardzo wytrzymała na mróz, dość odporna na parch jabłoni. Owoce są średniej wielkości, kuliste, nieco spłaszczone. Skórka cienka, delikatna, żółtobiała z karminowoczerwonym, prążkowanym rumieńcem. Miąższ żółtobiały, czasem nieco różowy przy kielichu, soczysty, miękki, kwaskowaty, po przejrzeniu mączysty, ze słabym korzennym zapachem. Owoce dojrzewają pod koniec sierpnia, są wrażliwe na gnicie, przechowują się bardzo krótko. W czasie przechowywania tracą swój kwaśny smak, robią się bardziej kruche i smaczniejsze. Odmiana przeznaczona głównie na przetwory i na susz.
‘Grafsztynek Inflancki’ (Rosenstreifling, Osiennoje połosatoje). Odmiana, według jednych autorów, pochodzenia łotewskiego, według innych – holenderskiego. Drzewo początkowo rośnie silnie, po wejściu w okres owocowania słabiej, tworzy koronę o gałęziach lekko zwisających, odchodzących od pnia po kątem prostym. Liście są charakterystyczne, duże, matowe. W okres owocowania wchodzi dość późno. Odmiana dobrze pielęgnowana owocuje corocznie. Wytrzymała na mróz, odporna na choroby, niewybredna co do gleby i stanowiska. Owoce są średniej wielkości, wyrównane, kuliste, lekko wydłużone, zwężające się ku kielichowi, często z jednym, lekko zarysowanym szwem. Skórka sucha, cienka, żółtawozielona, w miarę dojrzewania żółknąca, z delikatnym białawym nalotem i karminowym, smużkowanym rumieńcem. Miąższ kremowobiały, czasem różowy pod skórką, kruchy, soczysty, o przyjemnym słodkim i nieco malinowym smaku. Owoce dojrzewają na przełomie sierpnia i września, można je przechować do połowy października.
‘Kalwila Letnia Fraasa’ to odmiana pochodzenia niemieckiego, wyhodowana w połowie XIX wieku. Drzewo rośnie silnie, tworzy wysoką, kulistą i gęstą koronę. Wcześnie wchodzi w okres owocowania. Owocuje obficie, ale przemiennie. Mało wrażliwe na parch jabłoniowy. Owoce są średnie lub duże, kulisto-spłaszczone, lekko żebrowane. Skórka delikatna, białozielonożółta, od strony nasłonecznionej pokryta delikatnym różowawym rumieńcem. Miąższ kremowobiały, kruchy, soczysty, o różanym zapachu, drobnoziarnisty, smaczny. Owoce dojrzewają na przełomie sierpnia i września, przechowują się dość krótko, są wrażliwe na transport. Jest to odmiana deserowa.
‘Korobówka’ (Pomme Pierre le Grand, Mieduniczka, Renetka) to odmiana pochodzenia białoruskiego. Drzewo rośnie powoli i nie wyrasta zbyt duże, tworzy koronę szeroką i rozłożystą. Dość późno wchodzi w okres owocowania. Stare drzewa są bardzo płodne, ale rodzą drobniejsze owoce. Są bardzo wytrzymałe na mróz. Owoce są drobne, kulisto-spłaszczone. Skórka cienka, lekko tłustawa, zielonożółta, pokryta czerwonym, prążkowanym rumieńcem. Miąższ żółtawy, ścisły, ziarnisty, bardzo słodki, z przyjemnym miodowym posmakiem. Owoce dojrzewają w połowie sierpnia.
‘Oliwka Inflancka’ (Oliwka Żółta, Papierówka, Weisser Klarapfel) to odmiana pochodząca z krajów nadbałtyckich. Drzewo początkowo rośnie silnie, osiąga jednak średnie rozmiary. Korona szeroko stożkowata. W okres owocowania wchodzi wcześnie. Owocuje przemiennie. Wytrzymałe na mróz, odporne na parch jabłoni, mało wybredne co do gleby. Owoce są średniej wielkości lub małe, lekko żebrowane, z jednym żebrem silniej wykształconym i przechodzącym w formie krawędzi przez cały owoc. Skórka gładka, cienka, jasnozielonkawożółta. Miąższ biały, drobnoziarnisty, soczysty, delikatny, kwaskowy, dość smaczny. Owoce dojrzewają już w połowie lipca i w sierpniu. Nie nadają się do przechowywania. Bardzo dobre na przetwory, np. na mus.
Odmiany jesienne
‘Antonówka Zwykła’ to bardzo stara odmiana rosyjska. Drzewo rośnie silnie, tworzy koronę kulistą, szeroką. W okres owocowania wchodzi dość późno, owocuje obficie, przemiennie. Wytrzymałe na mróz, odporne na choroby. Antonówka uważana jest za bardzo dobry zapylacz dla innych odmian. Owoce są dość duże, kulisto-spłaszczone, zwężone przy kielichu, żebrowane. Skórka gładka, żółtozielona, później jasnożółta. Miąższ biały, soczysty, gruboziarnisty, kwaskowy. Owoce dojrzewają w końcu września, przechowują się do listopada.
‘Antonówka Półtorafuntowa’, inaczej Śmietankowa albo Biała, znaleziona przez Miczurina. Owoce ma znacznie większe i jaśniejsze niż ‘Antonówka Zwykła’. W smaku są mniej kwaśne i mniej aromatyczne, lecz bardzo krótko się przechowują. Są wrażliwe na brunatną zgniliznę. Obie odmiany są doskonałe na przetwory.
‘Grafsztynek Prawdziwy’ (Gravensteiner) znany był już w XVI wieku. Pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione, niektórzy autorzy uważają, że to odmiana włoska, Niemcy utrzymują, że powstała w Szlezwiku-Holsztynie w sadzie zamkowym Gravenstein. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy szeroką, gęstą koronę, z konarami odchodzącymi od pnia pod kątem prostym. Wytrzymałe na mróz. Na parch jabłoni dość wrażliwe. W okres owocowania wchodzi bardzo późno, jest płodne w późniejszym wieku. Owoce są średnie i duże, kulisto-spłaszczone, żebrowane. Skórka cienka, błyszcząca, jasnożółta z prążkowanym rumieńcem, w przechowywaniu bardzo tłusta. Miąższ żółtawobiały, luźny, bardzo soczysty, słodko winny, aromatyczny. Owoce dojrzewają na początku września, przechowują się do grudnia.
‘Kardynalskie Płomieniste’ (Geflamter Weisser Kardinal) jest odmianą pochodzenia czeskiego lub niemieckiego. Drzewo rośnie silnie, tworzy dużą, luźną koronę. W okres owocowania wchodzi dość późno. Owocuje obficie, ale przemiennie. Jest wytrzymałe na mrozy i odporne na choroby. Owoce są duże lub bardzo duże, nieco stożkowate, z wyraźnymi żebrami. Skórka żółtawa z płomienistym, smużkowanym rumieńcem, lekko tłusta. Miąższ biały, soczysty, słodko kwaskowaty, kruchy, smaczny. Owoce dojrzewają pod koniec września, przechowują się do końca grudnia.
‘Kosztela’ (Wierzbówka zimowa, Kosztylka) to odmiana pochodzenia polskiego. Według starego rękopisu Władysława Smardzewskiego, nazwa pochodzi od króla Jana III Sobieskiego, który żałował, że zerwano tych słodkich jabłek „kosz tylko”, a jego żona królowa Marysieńka bardzo te „kosztylki” lubiła. Do Wilanowa sprowadził je od zakonników z Czerwińska ogrodnik Jakub Wieczorek, pod nazwą Wierzbówka Zimowa. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy koronę kulistą, gęstą, o sztywnych konarach. W okres owocowania wchodzi bardzo późno, owocuje przemiennie. Jest wytrzymałe na mróz i dość odporne na choroby. Owoce są średniej wielkości, kuliste. Skórka twarda, słomkowożółta, z białymi punkcikami. Miąższ biały z odcieniem zielonkawym, kruchy, wybitnie słodki, soczysty, bez aromatu, twardy. Dojrzałość zbiorczą owoce osiągają w połowie września, mają skłonność do masowego opadania. Do konsumpcji nadają się w październiku. Jest to typowa odmiana deserowa, nieprzydatna na przetwory.
Kronselska.
‘Kronselska’ (Transparente de Croncels, Oliwka Kronselska) to odmiana pochodzenia francuskiego, wyhodowana z nasion bardzo starej odmiany ‘Aporta’ w XIX wieku. Drzewo rośnie silnie, tworzy koronę kulistą, luźną. Jest wytrzymałe na mróz, odporne na zarazę ogniową, podatne na parch jabłoni i mączniak. W okres owocowania wchodzi wcześnie, owocuje przemiennie. Wymaga dobrych gleb i ciepłych stanowisk. Owoce są średniej wielkości i duże, kształtne, kuliste. Skórka cienka, nieco tłustawa, woskowo żółta, błyszcząca, a od strony nasłonecznionej pokryta słabym, pomarańczowym rumieńcem. Miąższ kremowy, gruboziarnisty, kruchy, soczysty, delikatny, aromatyczny, bardzo smaczny. Owoce dojrzewają niezbyt równomiernie od połowy września do połowy października. Można je przechować do listopada. Odmiana deserowa.
‘Książę Albrecht Pruski’ (‘Prinz Albrecht von Preussen’) jest odmiana pochodzenia niemieckiego, wyhodowaną w drugiej połowie XIX wieku. Drzewo rośnie niezbyt silnie, po wejściu w owocowanie jeszcze słabiej, tworzy koronę kulisto-spłaszczoną, luźną. W okres owocowania wchodzi wcześnie. Owocuje obficie, przemiennie. Jest wytrzymałe na mróz, odporne na parch jabłoni i mączniak. Owoce są średniej wielkości lub duże, spłaszczone, skórka pokryta ciemnoczerwonym prążkowanym rumieńcem. Miąższ zielonkawobiały, kruchy, kwaskowaty, aromatyczny. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w połowie września, konsumpcyjną w październiku, można je przechować do grudnia, nie psują się.
‘Malinowa Oberlandzka’(‘Oberländer Himbeerapfel’, ‘Callville d‘Automne Raye’) jest odmianą prawdopodobnie pochodzenia holenderskiego, opisaną po raz pierwszy przez Knoopa w 1771 r. Drzewo rośnie dość silnie, ale wyrasta niezbyt duże, tworzy kulistą koronę z licznymi zwisającymi pędami. W okres owocowania wchodzi wcześnie, owocuje corocznie. Jest dostatecznie wytrzymałe na mróz, mało podatne na parch jabłoni. Owoce są duże lub średniej wielkości, kulisto-stożkowate, żebrowane w części przykielichowej. Skórka pokryta prawie całkowicie brunatnokarminowym rumieńcem. Miąższ biały z jasnozielonkawym odcieniem, czasem pod skórką zaróżowiony, luźny, kruchy i soczysty, smaczny, z malinowym posmakiem. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą pod koniec września, spożywczą w październiku, w przechowywaniu nietrwałe, podatne na brunatną zgniliznę.
‘Truskawkowe Nietschnera’ to odmiana pochodzenia łotewskiego. Drzewo rośnie średnio silnie, tworzy koronę szeroką, płaską. Jest wytrzymałe na mróz. W okres owocowania wchodzi średnio wcześnie. Owocuje przemiennie. Starsze drzewa są plenniejsze. Owoce duże, kulisto-spłaszczone. Skórka zielonawożółta z ciemnoczerwonym rumieńcem, pokrywającym prawie cały owoc. Miąższ soczysty, aromatyczny, biały, winnosłodki z charakterystycznym, korzennym aromatem. Owoce dojrzewają w końcu września, można je przechować do grudnia. Jabłka tej odmiany są podobne i często mylone z Malinową.
Odmiany wczesno zimowe
‘Beforest’ jest odmianą pochodzenia kanadyjskiego, sprowadzoną do Polski po I wojnie światowej. Drzewo rośnie silnie, tworzy dużą, kulistą, rozłożystą koronę. W okres owocowania wchodzi średnio wcześnie. Owocuje obficie, przemiennie. Jest wytrzymałe na mróz, mało podatne na parch jabłoni i mączniak. Owoce są średniej wielkości lub małe, kulisto-spłaszczone. Skórka sucha, delikatnie ordzawiona, cienka, zielonożółta, z różowym, paskowanym rumieńcem. Miąższ kremowy, jędrny, kruchy, soczysty, winno-słodki, o wybornym smaku, z korzennym posmakiem i aromatem. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą pod koniec września. Nie opadają przed zbiorem. Do konsumpcji nadają się w październiku, można je przechować do stycznia. Owoce tej odmiany nie są atrakcyjne z wyglądu, ale należą do najwyborniejszych jabłek.
‘Koksa Pomarańczowa’ (‘Cox’s Orange Pippin’) to odmiana pochodzenia angielskiego. Jest siewką ‘Pepiny Ribstona’. Drzewo początkowo rośnie silnie, tworzy kulistą, spłaszczoną koronę. Jest wrażliwe na mróz, dość odporne na parch jabłoni, podatne na mączniak. Wymaga ciepłego stanowiska i dobrej gleby. Odmianę tę spotyka się w starych sadach w południowej i zachodniej Polsce. Jest trudna w uprawie, ale bardzo ceniona ze względu na smak. Wiele nowych odmian np. ‘Šampion’, ‘Alkmene’, ‘Elise’ powstało w wyniku krzyżowania ‘Koksy Pomarańczowej’ z innymi odmianami. Owoce są średniej wielkości lub drobne, kuliste. Skórka gruba, sucha, matowa, zielonożółta, pokryta miedzianopomarańczowym, smużkowanym rumieńcem. Na owocach często występują rdzawe plamki. Miąższ kremowozielonkawy, ścisły, kruchy, drobnoziarnisty, soczysty, aromatyczny, smaczny, z posmakiem gruszkowym. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą pod koniec września, konsumpcyjną w październiku, przechowują się do grudnia. Duże owoce są bardzo podatne na gorzką plamistość podskórną i gorzką zgniliznę.
Koksa Pomarańczowa.
‘Królowa Renet’ (‘Złota Reneta’, ‘Winter Goldparmäne’) jest prawdopodobnie bardzo starą odmianą, pochodzenia francuskiego, w Anglii znana od XVII w. Drzewo początkowo rośnie silnie, później słabiej, tworzy koronę średniej wielkości, szeroko piramidalną. W okres owocowania wchodzi wcześnie. Owocuje obficie, ale przemiennie. Drzewa są krótkowieczne, wrażliwe na raka, niezbyt wytrzymałe na mróz, odporne na parch jabłoniowy. Wymagają gleb żyznych, bogatych w wapń i ciepłego stanowiska. Owoce są średniej wielkości, kulisto-stożkowate, zwężone ku kielichowi. Skórka cienka, lśniąca, zielonożółta, pokryta czerwonopomarańczowym prążkowanym rumieńcem. Miąższ żółtawy, ścisły, kruchy, dość soczysty, słodko-winny, korzenny. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w połowie września, łatwo opadają, do spożycia nadają się od listopada do końca grudnia. Jest to odmiana deserowa.
‘Pepina Ribstona’ (‘Ribston Pepping’, ‘Glory of York’) jest odmianą pochodzenia angielskiego z XVII wieku. Drzewo rośnie silnie, tworzy rozłożystą koronę, jest długowieczne. W okres owocowania wchodzi późno. Owocuje regularnie, umiarkowanie. Jest średnio wytrzymałe na mróz, odporne na parch jabłoni i mączniak. Owoce są średniej wielkości, nieforemne, kuliste. Skórka gruba, zielonożółta ze słabym prążkowanym, purpurowym rumieńcem. Miąższ kremowy, kwaskowo-słodki, o wyśmienitym korzennym smaku. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w połowie września, konsumpcyjną w grudniu, można je przechować do lutego. Podczas przechowywania podatne są na więdnięcie i gorzką plamistość podskórną.
‘Rajewskie’ to odmiana pochodzenia polskiego z majątku Raj, niedaleko Lwowa. Opisana po raz pierwszy w 1880 roku w „Ogrodniku Polskim”. Drzewo rośnie silnie, tworzy koronę kulistą ze zwieszającymi się pędami. W okres owocowania wchodzi dość późno. Jest wytrzymałe na mróz, ale dość wrażliwe na parch jabłoni. Owoce są duże, kulisto-stożkowate, żebrowane w części przykielichowej, często jedna połowa owocu jest bardziej rozwinięta niż druga. Skórka gładka, słomkowozielona, pokryta smużkowanym, karminowym rumieńcem, pachnąca. Miąższ biały z zielonym odcieniem, luźny, gruboziarnisty, soczysty, kruchy. Owoce dojrzewają w październiku, przechowują się do stycznia.
‘Reneta Baumana’ (‘Baumans Red Winter-Reinette’, ‘Reneta Czerwona’) jest odmianą belgijską, wyhodowaną przez Van Monsa w 1821 roku. Drzewo rośnie umiarkowanie, tworzy koronę kulistą, luźną, często niesymetryczną. W okres owocowania wchodzi wcześnie, owocuje obficie, ale przemiennie. Jest niezbyt wytrzymałe na mróz, średnio podatne na choroby. Owoce są średniej wielkości, wyrównane, kulisto-spłaszczone, lekko żebrowane. Skórka dość gruba, sucha, żółtawa, z silnym purpurowym rumieńcem. Czasami owoc pokryty jest delikatną rdzawą siateczką. Miąższ żółtawobiały, drobnoziarnisty, kruchy, soczysty, winnosłodki, korzenny, aromatyczny, smaczny. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w połowie października, konsumpcyjną na początku stycznia, można je przechować do lutego.
‘Ryszard Żółty’ (‘Gelber Richard’) pochodzi z Meklemburgii (Niemcy), odmiana ta była znana już w X wieku. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy wysmukła koronę. Wytrzymałe na mróz, niewymagające co do gleby, rodzi obficie. Dość wrażliwe na parch jabłoni. Owoce są średniej wielkości lub duże, zwężone i żebrowane przy kielichu. Skórka cienka, gładka, bladożółta, czasem z delikatnym różowym rumieńcem, podczas przechowywania robi się tłusta. Miąższ biały, soczysty, z poziomkowym posmakiem. Owoce dojrzewają w połowie października, przechowują się do lutego. Nadają się do suszenia, na przetwory i jako deserowe.
Odmiany późno zimowe
‘Gustawa Trwałe’ (‘Gustavs Dauerapfel’) jest odmianą pochodzącą ze Szwajcarii, z końca XIX wieku. Drzewo rośnie średnio silnie, tworzy niewielką, zwartą koronę. Późno wchodzi w okres owocowania, które jest niezbyt obfite. Na parch jabłoni średnio podatne. Owoce są średniej wielkości, stożkowate, żółte, na większej części pokryte czerwonym paskowanym rumieńcem. Miąższ żółtawy, słodkawy, soczysty, aromatyczny, Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w połowie października, konsumpcyjną w grudniu, przechowują się do czerwca.
‘Kalwila z Saint Sauver’ jest odmianą pochodzenia francuskiego, wyhodowaną w 1836 roku. Drzewo rośnie średnio silnie. W okres owocowania wchodzi średnio wcześnie. Jest mało podatne na mączniak, dość wrażliwe na parch jabłoni. Owoce są dość duże, kulisto-stożkowate, żebrowane przy kielichu. Skórka gładka, błyszcząca, zielonkawożółta, z delikatnym rumieńcem od strony słonecznej. Miąższ białożółty, delikatny, soczysty, o przyjemnym, korzennym posmaku. Owoce typowo deserowe. Osiągają dojrzałość zbiorczą w październiku, konsumpcyjną w listopadzie, przechowują się do kwietnia.
‘Pepina Londyńska’ (‘Kalwila Królewska’) jest odmianą pochodzenia angielskiego, prawdopodobnie z XIV wieku. Drzewo rośnie średnio silnie, tworzy koronę wzniesioną, rozłożystą. Jest wytrzymałe na mróz, dość wrażliwe na parch jabłoni. Wcześnie wchodzi w okres owocowania, owocuje corocznie. Owoce są dość duże, kuliste, żebrowane. Skórka cienka, złotożółta, z rozmytym rumieńcem od strony słonecznej, podczas przechowywania robi się tłustawa. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w połowie października, konsumpcyjną w grudniu, przechowują się do marca. Odmiana deserowa i na przetwory.
‘Reneta Kanadyjska’ (‘Reinette de Canada’, ‘Pariser Rambour’) jest odmianą w typie ‘Szarej Renety’, pochodzi z Francji, na rynek wprowadzona już w 1771 roku. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy duże i szeroko rozłożyste korony. W okres owocowania wchodzi średnio późno, owocuje corocznie. Znacznie lepiej owocuje na glebach o dużej zawartości wapnia. Jest mało podatne na parch jabłoni. Owoce są zazwyczaj duże, spłaszczone, z wyraźnymi żebrami przy kielichu. Skórka zielonkawożółta, ordzawiona, sucha, z rzadko występującym od strony słonecznej delikatnym rumieńcem. Miąższ żółtawy, dość luźny, soczysty, słodkowinny, korzenny. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w połowie października, konsumpcyjną w grudniu, przechowują się do marca.
‘Zorza’ (‘Zoria’, ‘Zorza północna’, ‘Kalwila polska’) to bardzo stara odmiana pochodzenia ukraińskiego. Drzewo rośnie bardzo silnie, tworzy koronę kulistą, o rozłożystych, częściowo zwieszających się gałęziach. W okres owocowania wchodzi późno, owocuje nieregularnie. Jest wytrzymałe na mróz, średnio podatne na parch jabłoni. Wymaga gleb żyznych, głębokich. Owoce bardzo duże, niewyrównane, kulisto-spłaszczone, z 5 dużymi żebrami. Skórka cytrynowożółta, pokryta ciemnokarminowym, rozmytym rumieńcem, bardzo tłusta w dotyku. Miąższ białokremowy, niekiedy z różowym odcieniem, początkowo twardy, później kruchy, słodko-kwaskowy, aromatyczny. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w drugiej połowie września, dojrzałość konsumpcyjną w grudniu, przechowują się do marca.
Gromadzenie i zachowanie starych odmian jabłoni w Polsce
Na przestrzeni wieków powstało kilkanaście tysięcy odmian jabłoni. Większość z nich dawno zaginęła, na potrzeby rynku uprawia się obecnie zaledwie kilkadziesiąt wybranych odmian, kilka tysięcy pozostaje w kolekcjach różnych instytucji naukowych i osób prywatnych w wielu krajach świata. W Polsce w latach powojennych zastępowano w sadach stare odmiany nowymi, o atrakcyjnych owocach, bardziej nadających się do nowoczesnych metod uprawy. Gromadzeniem i zachowaniem starych odmian jabłoni zaczęto zajmować się pod koniec lat 80-tych. Powstały kolekcje w Ogrodzie Botanicznym Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, w Arboretum w Bolestraszycach pod Przemyślem, w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach. Dla zachowania bogactwa odmian ważna jest również tzw. ochrona on farm, czyli tam gdzie je uprawiano od ponad stu lat, w sadach przydomowych, przy drogach i na miedzach. W wielu wsiach zachowały się do dziś niewielkie sady przydomowe zakładane 50, 60 lat temu, a nawet przed wojną. Często drzewa w nich są zaniedbane i chore. Można i należy próbować ratować te stare drzewa poprzez ich należytą pielęgnację. Jednak dużo ważniejsze jest odnawianie tradycyjnych sadów przydomowych poprzez rozmnażanie rosnących w nich odmian i sadzenie młodych drzewek przygotowanych, jak dawniej, na silnie rosnących podkładkach.
W ostatnim dwudziestoleciu w ochronę ginących odmian drzew owocowych w Polsce zaangażowało się wiele osób prywatnych, organizacji pozarządowych i parków narodowych i krajobrazowych, m.in. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Społeczny Instytut Ekologiczny, Stowarzyszenie Solidarni „PLUS”, Stowarzyszenie Miłośników Suwalskiego Parku Krajobrazowego „KRAINA HAŃCZY”, Klub Przyrodników, Stowarzyszenie Parlamentarzystów i Samorządowców Ziem Górskich „Wybrani w Górach”, Stowarzyszenie „Ekoinicjatywa”, i wiele innych.
Pielęgnacja starych drzew owocowych
Najważniejszym zabiegiem pielęgnacyjnym w starych sadach jest odpowiednie cięcie. Najpierw należy usunąć wszystkie uschnięte gałęzie, potem gałęzie chore, z wyraźnymi zgrubieniami, odbarwieniami i złuszczeniami kory, co może wskazywać na porażenie kory lub drewna przez raki i zgorzele. Cieńsze gałązki i konary usuwa się całkiem, a jeśli choroba dotyczy grubszych konarów lub pnia – wycina się fragmenty chore do zdrowego drewna, a ranę zasmarowuje pastą ochronną, zabezpieczającą przed wnikaniem grzybów, np. Funabenem.
Jeśli korona drzewa sprawia wrażenie niesymetrycznej, jest przechylona na jeden bok lub któryś konar odchodzi od przewodnika pod bardzo ostrym kątem, co grozi jego odłamaniem, można go wyciąć lub skrócić.
Grochówka.
Po wstępnym cięciu można przystąpić do cięcia prześwietlającego, mającego na celu rozluźnienie korony, wpuszczenie światła i powietrza do wnętrza. Tylko wtedy owoce są dobrze wyrośnięte, ładnie wybarwione i smaczne, a choroby grzybowe, którym sprzyja cień i wilgoć nie mają warunków do rozwoju. Ciąć można przez cały sezon wegetacyjny, jednak nie za późno jesienią, aby drzewo nie zmarzło w zimie. Latem lepiej widać, które gałęzie są suche, ale żeby prześwietlić koronę, lepiej zrobić to wczesną wiosną, gdy widać wyraźnie jej szkielet. Usuwa się nadmiar gałęzi zagęszczających koronę w jej środku, krzyżujących się, leżących jedna nad drugą. Pamiętać należy jednak o tym, że im więcej gałęzi się wytnie, tym więcej młodych silnych pędów, tzw. wilków wyrośnie. Cięcie należy rozłożyć na kilka lat, najlepiej przeprowadzić je w roku, w którym spodziewane jest obfite owocowanie (stare odmiany zazwyczaj owocują przemiennie). Dobrze jest opóźnić wiosną termin cięcia, np. po kwitnieniu, dzięki czemu uniknie się wyrastania zbyt dużej liczby wilków.
Kolejnym ważnym zabiegiem jest częste koszenie trawy pod drzewami. W wysokiej trawie, tuż przy pniu mogą zagnieździć się myszy i nornice uszkadzające korę. Starą, łuszcząca się korę, pod którą zimują rozmaite szkodniki, np. większość zwójek, można zeskrobać twardym, metalowym przedmiotem. Zimą warto pobielić wapnem ciemne grube pnie, które łatwo nagrzewają się od słońca, a przy gwałtownym spadku temperatury z hukiem pękają. Zabieg ten zaleca się wykonać już w grudniu i styczniu, a nie na wiosnę, bo wtedy ma on raczej charakter dekoracyjny.
Papierówka.
Aby uniknąć stosowania chemicznych środków ochrony roślin, warto późną jesienią wygrabić dokładnie liście, na których zimują takie grzyby, jak parch jabłoni i gruszy, drobna plamistość liści jabłoni czy brunatna i biała plamistość liści gruszy. Trzeba usunąć również z gałęzi zmumifikowane owoce porażone przez moniliozę, zwinięte suche liście, w których mogą zimować gąsienice kuprówki rudnicy i niestrzępa głogowca oraz charakterystyczne złoża jaj pierścienicy nadrzewki, brudnicy nieparki czy znamionówki tarniówki.
Wczesnym latem dobrze jest wyzbierać spod drzew i zniszczyć drobne zawiązki owoców z larwami owocówki jabłkóweczki, co przyczyni się do ograniczenia liczby tych szkodników w następnym sezonie. Pod koniec czerwca można na pniu założyć opaskę z tektury falistej, pod którą chowają się gąsienice owocówki w celu przezimowania, a po pewnym czasie ją zdjąć i zniszczyć. Innym rodzajem broni przeciw owocówce jest pułapka feromonowa. Jeśli na dnie pułapki umieści się lepową podłogę, zwabione zapachem przypominającym zapach wydzielany przez samice, samce przykleją się i zginą. Trudniejsza jest walka z mszycami, które bardzo szybko się mnożą i wydają do kilkunastu pokoleń w ciągu roku. Mają one swoich naturalnych wrogów, jakimi są owady drapieżne, takie jak biedronki, złotooki, wielbłądki, pluskwiaki oraz ptaki i inne zwierzęta owadożerne. Dobrze jest zamieścić w sadzie budki lęgowe dla ptaków, które karmiąc swe pisklęta oczyszczą przy okazji najbliższy teren z wielu owadów żerujących na drzewach owocowych.
Źródła pozyskania drzewek starych odmian
Drzewka przygotowywane do zakładania sadów produkowane obecnie w szkółkach są w przeważającym stopniu drzewkami odmian współczesnych, szczepionymi na karłowych lub półkarłowych podkładkach. Warto poszukać szkółkarza, który sam zaangażował się w ochronę starych odmian i ma dostęp do materiału rozmnożeniowego albo takiego, który zrobi uprzejmość i po dostarczeniu zrazów zaszczepi niewielką liczbę drzewek na zamówienie. Ponieważ jabłonie do sadu tradycyjnego szczepi się na silnie rosnących siewkach Antonówki, ważne jest, aby szkółkarz dysponował takimi podkładkami. Na razie niewiele szkółek w Polsce mnoży dawne odmiany owocowe, niektóre podejmowały się przygotowania drzewek w ramach projektów realizowanych ze wsparciem tzw. „małego” GEF (Small Grants Programme of the Global Environment Facility), który funkcjonował w Polsce w latach 1994-2007. Namiary na takich szkółkarzy można zdobyć kontaktując się z organizacjami wspomnianymi wyżej, które zakładały na swoim terenie nowe sady starych odmian lub u autorki niniejszego tekstu. Można też przygotować takie drzewka we własnym zakresie, jeśli ktoś ma zacięcie do prac ogrodniczych, poprzez wysianie nasion z jabłek Antonówki, ich uprawę i wreszcie zaszczepienie ciekawych, wartych ocalenia odmian. Trzeba jednak uzbroić się w cierpliwość, ponieważ produkcja drzewek od nasion potrwa kilka lat, no i zdobyć niezbędną wiedzę z dziedziny szkółkarstwa sadowniczego.
***
