XIX wiek to czas, kiedy obszarnicy posiadający swoje gospodarstwa na raciborskiej ziemi zaczęli otaczać swoje włości dobrze skomponowanymi i zaplanowanymi przestrzennie formami zieleni. W tak utworzonych parkach, osadzonych na resztkach rodzimych lasów sadzone były drzewa rodzimego pochodzenia oraz egzotyczne okazy sprowadzane z zagranicy.
Położona na północ od Raciborza gmina Rudnik charakteryzuje się niespotykanym gdzie indziej bogactwem krajobrazu. W kolorową o każdej porze roku mozaikę pól uprawnych i sadów wplecione folwarki, pałace, młyny, tworzą niezwykłe obrazy, wyłaniające się zza każdego zakrętu drogi. Parki z wiekowym, niejednokrotnie pięknie ukształtowanym i cieszącym się bogactwem florystycznym drzewostanem są pamięcią po tych, którzy byli tu przed nami i spuścizną historii Śląska.
Las sławikowski, zwany też parkiem podworskim w Sławikowie jest również taką pamiątką dawnych czasów i obiektem cennym dla obecnego i przyszłych pokoleń. Jest on swoistym ekosystemem, siedliskiem flory i fauny, przyrody w głównej mierze ożywionej. Łączą się w nim pozostałe elementy pierwotnego lasu z tym, co uczynili ludzie tworząc las, aby zakończyć ostatnimi czterdziestoma laty, kiedy ręka ludzka w ten ekosystem już nie ingerowała.
Las sławikowski, zwany też parkiem podworskim w Sławikowie jest pamiątką
dawnych czasów i obiektem cennym dla obecnego i przyszłych pokoleń.
Zachwycają przede wszystkim drzewa o dużych obwodach pni, pięknych kształtach i kolorach liści w różnych porach roku, oryginalnym kształcie i ciekawych formach. Uwagę przyciągają drzewa o wyróżniającej się korze, rozłożystej koronie czy rozmaitych dziuplach.
Rośliny runa leśnego tworzą na wiosnę kobierce malowniczych, niejednokrotnie pięknie kwitnących kwiatów. Sławikowski las jest dobrym miejscem wypoczynku. Przyjeżdża się tu rowerami, samochodem, bo ścieżki popegeerowskie ciągną się pod samą linię pierwszych drzew lasu. A ten powoli i wytrwale wkracza na wyrwane mu kiedyś ludzką ręką miejsca. Drzewa, krzewy i mchy porastają budynki gospodarcze, mauzoleum, ruiny dawnej oranżerii oraz ruiny pałacu będącego niegdyś pięknym obiektem architektonicznego wyrazu.
Takie kompleksy leśne jak w Sławikowie stanowią ważny element krajobrazu danego miejsca. Współczesne pojęcie zabytku obejmuje każdy przedmiot z dawnych czasów lub teraźniejszych, który jest częścią rozwoju kulturalnego, łączy ze sobą elementy artystyczne, przyrodnicze, kulturalne, naukowe i użytkowe. Ochroną może być objęty pojedyńczy obiekt przyrody, odosobniony utwór ogrodowy, ale także wartościowe założenie ogrodowe.
Sławikowski las.
Takie zabytkowe ogrody są cennymi obiektami badań naukowych. Sławików jest systematycznie odwiedzany przez dendrologów i botaników jak dr Jan Duda, czy studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego i PWSZ w Tarnowie. Zabytkowe parki podworskie, ogrody i lasy przypałacowe wchodzą w skład zabytkowych zespołów zieleni.
Ale też owe enklawy zieleni są dokumentami przeszłości kształtującymi rozwój narodowej kultury. Założenie pałacowo-parkowe na terenie miejscowości Sławików jest zabytkiem objętym ochroną konserwatorską, celem której jest zabezpieczenie obiektów przed postępującym zniszczeniem i utrwalenie ich w ich naturalnej formie.
Zakres działań takiej ochrony dotyczy sfery zarówno technicznej, przestrzenno-kompozycyjnej oraz uwzględniającej aspekty przyrodnicze. Działania konserwatorskie są wzmacniane przez organizacje opieki społecznej, zarówno przez osoby indywidualne, jak i instytucje.
Dziś właścicielem ruin pałacu i tych 1045 drzew jest Urząd Gminy w Rudniku. Pomimo szczupłego budżetu gmina podejmuje każdego roku prace pielęgnacyjne na terenie parku. Wspólnie z dr. Dudą zaprojektowana została edukacyjna ścieżka ekologiczna. Jednak wielkim zagrożeniem dla odwiedzających są ruiny pałacu, których każda próba zabezpieczenia jest skutecznie likwidowana przez złomiarzy, „poszukiwaczy skarbów” i innych „ciągaczy” przeszłości lub po prostu łobuzerię.
Dziś właścicielem ruin pałacu i tych 1045 drzew jest Urząd Gminy w Rudniku.
Zaraz po wejściu między pierwsze drzewa, widoczne są skutki działania czasu, który spowodował zniszczenie budynków oraz szaty roślinnej parku. Swoje piętno odcisnęła tu również wojna, a jej ślady można odnaleźć jeszcze dzisiaj. Każdego roku saperzy interweniują po zgłoszeniach ludzi. Ciągle z ziemi wypełza spod korzeni drzew żelazna śmierć.
Park zatracił swoje pierwotne funkcje i obecnie stał się dzikim lasem. Sama natura odgrywa niemałą rolę w postępującym niszczeniu parku. Wśród dużej ilości siewek oraz zakrzaczeń, biegną ledwie widoczne ścieżki. Na ten stan wpłynęło także nadmiernie pojawienie się roślinności rosnącej spontanicznie. Niektóre z drzew jak np. kasztanowce są dotknięte chorobą. Na innych zauważyć można pasożytnicze gatunki grzybów jak huba na brzozach czy jemioła porastająca korony robinii. Żadne z 1045 drzew nie jest objęte prawną ochroną pomnikową. Jak wynika z badań inwentaryzacyjnych wykonanych przez Joannę Pawluk z PWSZ w Tarnowie, w parku nie brakuje okazów, które warto byłoby objąć ochroną prawną, aby przetrwały i mogły jak najdłużej służyć obecnym i przyszłym pokoleniom.
„Roślinność drzewiasta w parku charakteryzuje się różną gamą przystosowań i zapleczem mechanizmów adaptacyjnych. Jedne z nich lepiej przystosowują się do danych warunków, inne gorzej. Niektóre mogą rosnąć tylko w określonych miejscach, gdyż są ograniczone przez wiele czynników. Przystosowania do ekspansji na dane terytorium i do zajmowania jak największych powierzchni wynikają z budowy, zdolności do efektywnego wydawania potomstwa, z umiejętności współistnienia z innymi organizmami.” – opowiadała podczas jednego ze spacerów po tym niezwykłym miejscu.
Ogółem w parku rośnie ponad 420 drzew w wieku od kilkudziesięciu do prawie 200-tu lat. Najstarsze z nich to lipy drobnolistne, dęby szypułkowei wiąz szypułkowy.
Takie miejsce jak las w Sławikowie, dawny park są niezwykle ważnymi obiektami dla człowieka ze względu na swoje funkcje kulturalne, dydaktyczne, przyrodnicze i rekreacyjne. Zadbane parki zachwycają swym pięknem, przynoszą wytchnienie. Jest to niezwykle ważny ekosystem zapewniający środowisko życia różnym grupom organizmów. Rośliny zarówno drzewiaste, krzewy czy też zielne zachwycają całym swoim pokrojem lub jego poszczególnymi elementami.
Szczególną uwagę zwracają liście mieniąc się różnymi barwami, w zależności od pór roku, oraz piękne kwiaty kuszące swym pięknym wyglądem i zapachem. Na wartość ozdobną wpływa wielkość, liczba czy też kształt poszczególnych elementów oraz ich barwa. Pięknymi dużymi, białymi kwiatami może poszczycić się magnolia japońska. Robinia akacjowa posiada kwiaty, które wabią słodkim zapachem. Czosnek niedźwiedzi spośród roślin runa leśnego tworzy jedne z najpiękniejszych biało–zielone dywany i wydziela charakterystyczny czosnkowy zapach. Wiele z roślin runa leśnego posiada właściwości lecznicze. O różnych porach roku zachwycają barwy liści rozmaitych gatunków drzew. Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie klonów czy dębów, zachwycających w okresie jesieni pełna gamą kolorów. Wzrok przyciągają również owoce oraz pokroje drzew. Warto zwrócić uwagę na jedyny w parku egzemplarz platana, którego pień pokryty jest charakterystycznie odrywającą się płatami korą. Piękne są również długowieczne i majestatyczne dęby i lipy. Lipy i robinie są cennym źródłem miodu.
Sławikowski las.
Sławikowski las narażony jest na działania przede wszystkim czasu, który powoduje niszczenie tworzyw budynków czy starzenie się drzew. Burze, naturalne pożary, wiatry również przyczyniają się do strat głównie w drzewostanie. No i ogromny i niestety negatywny wpływ człowieka. Nacjonalizacja majątków ziemskich, która nastąpiła po drugiej wojnie światowej, stała się przyczyną traktowania pałacu i parku jako symboli niemile widzianej niemieckiej własności kapitalistycznej. Nie doceniano olbrzymiej roli kulturalnej, przyrodniczej czy klimatycznej dla tej części powiatu raciborskiego. Negatywny wpływ miała również reprywatyzacja PGR-ów początku lat dziewięćdziesiątych.
Z perspektywy czasu wydaje się, że należało przekazać takie miejsca jak sławikowski las z pałacem nie agencjom nieruchomości rolnych, a samorządowi. Czas pokazał, że to najlepsze wyjście. Niestety, tego czasu straconego już się nie odpracuje, a dwadzieścia lat zaniedbań i zaniechań instytucji powołanych do ochrony takich miejsc odrobić się nie da.
Potwierdzeniem mojej tezy, niech będą słowa dr. Jana Dudy: „Przyczyną niszczenia parków zabytkowych jest zmiana warunków siedliskowych. Może dochodzić do zamierania starodrzewia w wyniku obniżenia zwierciadła wód gruntowych. Nie można pominąć też zmiany kierunków artystycznych, które przeobrażały pierwotne założenia. Zdarza się, że ludzie świadomie niszczą bogactwa parku i go dewastują. Często jednak większe znaczenie ma tutaj brak właściwej opieki, konserwacji, brak prawnych zabezpieczeń, nieprawidłowe zagospodarowanie czy też brak użytkownika.”
Przechadzając się dróżką, która zaplanowana jest jako część ścieżki ekologicznej, pan Jan powiedział mi coś, co robi wrażenie na mnie cały czas: „Po wycięciu wszystkich drzew w lesie, bogatym w pięknie kwitnącą roślinność wczesnowiosenną, pod wpływem letniego żaru słonecznego, wszelka roślinność „dna” lasu wymiera całkowicie. Nawet przez sto lat, od posadzenia lasu czy parku, nie może ona samorzutnie powrócić na utracone niegdyś siedlisko. Zresztą nie ma jak i skąd wracać, gdyż lasy, odizolowane uprawami rolnymi, znajdują się za daleko, a i one są obecnie, wskutek intensywnej gospodarki leśnej, bardzo zubożone florystycznie.”
Ponoć dzisiaj jeszcze ponad 60 milionów ludzi na świecie żyje w lesie i z lasu. Czy i im grozi wyginięcie?Przypomina mi się taki dowcip wujka gajowego z Kulej w truskolaskich lasach:
„Leśniczy spotyka w lesie dziadka skradającego się w krzakach z naładowaną dubeltówką.
– Dopadłem cię wreszcie, kłusowniku! Co tu robisz z dubeltówką w rękach?
– Tropię oddziały Wehrmachtu.
– Co? Przecież wojna już dawno się skończyła!
– O, cholera! To co ja tu jeszcze robię!?”
Bo las służył zawsze człowiekowi poprzez sam fakt, że był. Niezależnie od jego dodatkowych, łatwych do oszacowania walorów materialnych, las był i jest gwarantem zachowania bioróżnorodności świata roślin i zwierząt. Rośliny to przecież najważniejszy element życia nie tylko dla człowieka, ale i dla innych organizmów. Rośliny stwarzają wokół siebie swoisty mikroklimat, są środowiskiem życia wielu stworzeń, źródłem pokarmu, budulca, są źródłem ogromnych wrażeń estetycznych, inspiracją dla artystów, pisarzy, muzyków. Na ziemi raciborskiej bywali Beethoven, Liszt, Kasprowicz, urodził się i wychował Eichendorff.
Sławikowski las.
Jaka przyszłość czeka 1045 drzew w Sławikowie. Samorząd planuje kilka przedsięwzięć prócz ścieżki ekologicznej. W szkołach gminy ma się organizować lekcje, które pomogą zwiększyć świadomość dzieci i nauczyć je poszanowania dla zabytkowych obiektów kultury. Najpierw Sławików, a później kolejno inne oazy zieleni w gminie, a jest takich leśnych enklaw czternaście. Jest też pomysł na zbieranie roślin do zielników pod okiem nauczyciela w ramach konkursu na najciekawszy zielnik. Teraz, jesienią może to być ciekawe zajęcie. W Gminnym Centrum Informacji planuje się urządzenie wystawy o tematyce ,,Parki podworskie jako dziedzictwo kulturalne obecnych i przyszłych pokoleń”. Aby zielony zakątek Sławikowa przetrwał, musi stać się wartościowym obiektem przede wszystkim dla mieszkańców tej wsi. Wszystkie proponowane przez dendrologów działania pielęgnacyjne mają na celu doprowadzenie parku do takiego stanu, aby spełniał utracone funkcje.
Dzięki proponowanym akcjom, wśród mieszkańców Sławikowa zwiększy się świadomość ekologiczna. Jak uważają pracownicy Urzędu Gminy w Rudniku, konsekwencją tego będzie promocja wsi. Warto jest dbać o te skarby przyrody, aby służyły nam i przyszłym pokoleniom. Właściwie to jeśli posłuchać szumu drzew w Sławikowie, patrząc na porośnięte roślinnością mury pałacu, słyszy się stare przysłowie: „Nie było nas, był las. Nie będzie nas, będzie las…”
