Podlasie to region, który dla większości potencjalnych turystów, jak i mieszkańców kojarzy się z dziewiczą Puszczą Białowieską ostatnio nominowaną do konkursu „Siedem Nowych Cudów Natury”, Białowieskim Parkiem Narodowym i rezerwatem pokazowym żubrów. Ze względu na silną dominację Puszczy Białowieskiej wraz z jej atrakcjami turystycznymi, pozostałe fragmenty Krainy Żubra wciąż pozostają nieomal turystycznie dziewicze.
Obszar objęty powiatami południowo-wschodniej części województwa podlaskiego, przyległy do granicy z Białorusią (powiaty: siemiatycki, bielski, hajnowski, białostocki i sokólski) nazwany został Krainą Żubra. Jest to region niezwykle interesujący pod względem przyrodniczym i kulturowym, gdzie wciąż żywe są unikatowe, autentyczne walory dziedzictwa kulturowego. Mieszkańcy wsi, prowadzący tradycyjne, nisko dochodowe gospodarstwa rolne wykorzystywali często pozarolnicze umiejętności rodzinne, pozwalające im na zaspokojenie podstawowych potrzeb utrzymania i funkcjonowania gospodarstwa. Wyrób i sprzedaż użytkowych wyrobów rękodzielniczych stanowił dla wielu rodzin znaczące źródło dochodu i
i umożliwiał przetrwanie w najtrudniejszych okresach historii.
Kraina Żubra to również jeden z najatrakcyjniejszych turystycznie i najczystszych regionów Polski. Obszary przyrodniczo chronione zajmują prawie połowę powierzchni regionu, a poziom zanieczyszczenia powietrza i wód, a także zagrożenia hałasem należą do najniższych w kraju.
Położenie na polsko-białorusko-ukraińskim pograniczu etnicznym i różnorodność kulturowo-religijna sprawia, że jest to region niezwykle atrakcyjny pod względem kulturowym. Ośrodki kultu i sanktuaria religijne, znane z pielgrzymek (Grabarka, zwana „prawosławną Częstochową”, zespół zabudowań klasztornych w Supraślu, Sobór św. Trójcy w Hajnówce, ośrodki tatarskiego islamu w Kruszynianach i Bohonikach, synagogi w Orli, Siemiatyczach, Milejczycach
i Krynkach), liczne świątynie różnych wyznań, cmentarze i inne miejsca znane z lokalnych barwnych uroczystości religijnych nadają Krainie niepowtarzalnego kolorytu kulturowego. Niespotykane w innych regionach kraju i najcenniejsze są zabytki drewnianego budownictwa wiejskiego. To już chyba ostatni w Polsce region, gdzie w całości zachowały się zespoły starej drewnianej zabudowy wsi. Tradycyjna drewniana zabudowa doskonale komponuje się
z naturalnym krajobrazem przyrodniczym i sprawia, że Kraina Żubra jest regionem z najlepiej zachowanym wiejskim krajobrazem kulturowym i tradycyjnym krajobrazem rolniczym. Wielkim bogactwem regionu są jego mieszkańcy. Tylko tu w wielu domach można spotkać kontynuowaną nadal ludową wytwórczość, pielęgnowane tradycje religijne, obrzędy i domowe przetwarzanie żywności. Lokalni wytwórcy produkują rzeźby i wyroby użytkowe z drewna, plecionki ze słomy, witek brzozowych i wikliny, artystyczne wyroby kowalskie, hafty a także znane w całym kraju garnki z Czarnej Białostockiej, pisanki z Lipska oraz tkaniny dwuosnowowe spod Sokółki. Nadal w wielu gospodarstwach domowych używa się tradycyjnych sprzętów, eksponuje święte pamiątki religijne, kultywuje stare zwyczaje i rozmawia gwarą.
Te lokalne tradycje otoczone aurą historii i pewnej tajemniczości, doskonale wpisują się
w wymagania stawiane turystyce wiejskiej, zwłaszcza w kryteria regionalnego produktu turystycznego. Nadają swoistego wizerunku tej formie turystyki. Biorąc zaś pod uwagę rosnące zapotrzebowanie turystów na konsumpcję niematerialnych wartości kulturowych regionu, wiejskie wyroby ludowe, żywność produkowaną tradycyjnie, bogactwo zasobów dziedzictwa kulturowego sprzyja rozwijaniu turystyki w regionie, a w szczególności turystyki przyjaznej dla środowiska.
Białowieskie Stowarzyszenie Agroturystyczne „Żubr” przy ścisłej współpracy z Lokalną Grupą Działania „Puszcza Białowieska” i samorządami lokalnymi, postanowiło wykorzystać bogate zasoby kulturowe regionu do tworzenia lokalnego produktu turystyki wiejskiej, który byłby oryginalny i odmienny od innych tego typu ofert w kraju.
O konieczności praktycznego wykorzystaniu dóbr kulturowych w ofertach gospodarstw agroturystycznych zadecydowały również inne czynniki:
- silna, charakteryzująca się przyrodniczo-biologicznymi wartościami, turystyczna dominacja Puszczy Białowieskiej nad pozostałymi obszarami regionu.
- mało zróżnicowane oferty gospodarstw agroturystycznych i słabe wykorzystanie kwater wiejskich, zwłaszcza w regionach poza obszarem Puszczy Białowieskiej;
- słabo rozwinięta gastronomia i brak punktów gastronomicznych serwujących lokalne, tradycyjne posiłki;
- małe wykorzystanie umiejętności rękodzielniczych i warsztatów twórców ludowych
w turystyce; - trudna sytuacja materialna wielu rodzin na obszarach wiejskich;
- niedocenianie przez usługodawców turystyki wiejskiej szansy, jaką daje przygotowanie bogatego i oryginalnego produktu turystyki wiejskiej, opartego
o autentyczne zasoby kulturowe regionu; - słaba współpraca pomiędzy usługodawcami, przedsiębiorcami i niektórymi samorządami lokalnymi.
W założeniach rozwoju turystyki na obszarach wiejskich w naszym regionie przyjęto, że priorytetowym zadaniem wynikającym ze strategii rozwoju turystyki i stanowiącym podstawę ubiegania się o fundusze, będzie utworzenie markowego produktu turystyki wiejskiej, charakterystycznego dla Krainy Żubra.
Realizacja zadania obejmowała następujące działania:
1. Rozpoznanie walorów dziedzictwa kulturowego na obszarze działania LGD „PB”, wybór istotnych wartości dziedzictwa kulturowego podlegających ocenie oraz zainteresowanie tematem usługodawców turystyki wiejskiej. Wspólne tradycje kulturowe oraz chęć poprawy turystycznego wykorzystania kwater wiejskich zaowocowały uczestnictwem zainteresowanych w cyklu szkoleń i warsztatów na ten temat.
2. Grupowa analiza lokalnych zasobów kulturowych i określenie wartości, które będą stanowiły o regionalnej marce produktu turystyki wiejskiej.
3. Analiza potencjalnych korzyści z eksponowania atrakcji kulturowych m. innymi: wpływ na efekty ekonomiczne, estetykę i wizerunek regionu, zróżnicowanie działalności, promocję poszczególnych miejscowości i gmin.
4. Ostateczny wybór wyznaczników regionalności: budownictwo tradycyjne, wyżywienie z wykorzystaniem potraw regionalnych, możliwość zakupu lokalnych produktów spożywczych i rękodzieła, kultywowanie tradycji i obrzędów, bezpośrednio w gospodarstwie, pokazy rękodzieła. Na podstawie analizy zasobów materialnych i kulturowych regionu oraz uwag wniesionych przez usługodawców, przygotowano ankiety stanowiące podstawę do przeprowadzenia testowej oceny jakości kwater oraz usług turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem ustalonych wyróżników regionalności.
5. Lustracja (podczas zajęć warsztatowych) 100 agrokwater i innych obiektów wiejskiej bazy turystycznej, przetestowanie przygotowanych formularzy oceny kwater i dokonanie stosownych korekt w przyjętych założeniach i dokumentacji.
6. Konsultacje z etnografem kryteriów jakości regionalnej warunkującej przyznanie znaku markowego Krainy Żubra .
7. Opracowanie elementów graficznych – piktogramów i tablic informacyjnych.
8. Przyjęcie ostatecznych kryteriów przyznawania znaku markowego Krainy Żubra, opracowanie instrukcji dotyczącej oceny wiejskiej usługi turystycznej, opracowanie dokumentacji i przeszkolenie 12 osób – przedstawicieli Stowarzyszenia, LGD i samorządów lokalnych, którzy przeprowadzili lustrację, ocenili obiekty i zdecydowali o przyznaniu znaku markowego kwaterom spełniającym wymagania.
9. Zlustrowanie i ocena 40 kwater, przyznając im prawo firmowania swojej działalności, posługując się regionalnym znakiem markowym Krainy Żubra.
10. Oznakowanie znakiem markowym Krainy Żubra. kwater spełniających wymagania produktu markowego.
Przyjęty system oceny kwater jest dobrowolny i otwarty. Produkt markowy Turystyki wiejskiej Podlasia obejmuje usługę oferowaną przez gospodarstwa agroturystyczne lub usługodawców turystyki wiejskiej, uwzględniających lokalne dziedzictwo kulturowe i kulinarne oraz specyficzny charakter usług związanych z regionem. Logo Krainy Żubra oznacza, że kwatera jest sprawdzona, spełnia ustawowe wymagania jakościowe, zachowuje i kultywuje
tradycje regionalne.
Kwatera, która zabiega o regionalny znak markowy „Kraina Żubra” obowiązkowo musi spełniać wymagania ustawowe zgodne z Załącznikiem nr 7 Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 19.08.2004r.(dotyczącym innych obiektów świadczących usługi hotelarskie, nie będących obiektami hotelarskimi, tekst jednolity Dz.U. z 2006r. Nr 22,poz.269) oraz wymagania (przynajmniej standard) wynikające z systemu Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne” dotyczącego kategoryzacji wiejskiej bazy noclegowej, a także dodatkowe wymagania przyjęte przez Białowieskie Stowarzyszenie Agroturystyczne „Żubr”. W przyjętym systemie regionalnej oceny kwater, tradycja stanowi wartość dodaną, świadczącą o jakości usług uwzględniających wartości kulturowe.
Zakres kontroli kwater, ochronę marki przed nieuczciwą konkurencją i zasady przyznawania znaku określa regulamin.
Ubiegający się o znak markowy zobowiązani są do odbycia przeszkolenia nt. specyfiki usług opartych o zasoby kulturowe regionu, jak też wymagań prawnych stawianych bazie noclegowej. Wskazane jest, żeby w szkoleniach uczestniczyli również członkowie rodzin. Usługodawcy, posiadający prawo używania znaku markowego, zobowiązani są do uczestnictwa w szkoleniach
w zakresie usług turystycznych i przynajmniej raz w roku powinni wziąć udział w szkoleniu na ten temat. Zobowiązani są również do aktywnego promowania regionu, dysponowania materiałami informacyjnymi nt. regionu, miejsc godnych odwiedzenia i innych regionalnych atrakcji. Obowiązkiem każdego usługodawcy jest współpraca z innymi podmiotami w zakresie dbałości o dobry wizerunek regionu, zwłaszcza o wysoką jakość usług, jak też na rzecz wspólnych propozycji ofertowych.
Określoną jakość usług potwierdza dokumentacja oceny kwatery: arkusz (A) określający wymogi ustawowe, jakie obowiązkowo należy spełnić (bez punktowania stopnia jakości) oraz arkusz (B), potwierdzający stopień zachowania i kultywowania walorów dziedzictwa kulturowego, stanowiący jednocześnie podstawę do przyznania znaku markowego Krainy Żubra oraz znaków wyróżniających.
Potwierdzeniem regionalnego charakteru usługi turystycznej jest spełnienie przynajmniej czterech z niżej wymienionych kryteriów jakości regionalnej (uzyskanie czterech znaków regionalnych na możliwych osiem) i uzyskanie na podstawie oceny minimum 30 punktów, na możliwych 100. W materiałach promocyjnych oraz oznakowaniu kwatery, każdy z kryteriów jest oznakowany symbolicznym piktogramem. W rezultacie kwatera otrzymuje znak markowy Krainy Żubra i informacyjne znaki wyróżniające, w zależności od stopnia spełnienia warunków regionalności.
Kryteria jakości regionalnej:
I. Podlaska drewniana chata
O przyznaniu max. 10 punktów – minimum 6 decydują: kształt prostokątny lub przybliżony, niski fundament (bez wysokiego podpiwniczenia), pokrycie dachu (dachówka, gont, dranka, słoma, trzcina), ganek (element przyległy do budynku, ażurowa konstrukcja od połowy), drewniana elewacja o tradycyjnym wzorze.
II. Elementy małej architektury decydujące o wiejskim charakterze obiektu
O regionalności świadczą:
- zdobnictwo budynków mieszkalnych (szczytowe: wiatrownice, rogowniki, zwieńczenia szczytów, ozdobne szalunki; okienne/drzwiowe: okienka szczytowe, okna trójdziałowe, drzwi, okiennice, podokienniki; zrębowe: listwy podokapowe, naroża, ganki);
- drewniane elementy małej architektury ogrodowej (tworzące określoną kompozycję: drewniany wóz, socha, brona, rzeźby, inne);
- ogrodzenie drewniane (dopuszczalnie – konstrukcja nośna z innych materiałów; licowo- sztachety, płoty żerdziowe, deskowe wzdłużne);
- studnia z żurawiem lub drewnianym zadaszeniem;
- altanka (odrębny budynek o częściowo ażurowej konstrukcji umiejscowiony w obrębie gosp. agroturystycznego);
- koncepcja całości, zgodność z krajobrazem otaczającym kwaterę (powinna tworzyć jednorodny stylowo zespół elementów gospodarstwa, funkcjonalny i bezpieczny).
Możliwa do uzyskania liczba punktów wynosi 16 – minimalna 8.
III. Tradycyjny ogród i sad – może uzyskać 10 punktów – minimum 5.
Punktowane są tradycyjne wiejskie ogrody, obsadzone charakterystyczną dla wsi roślinnością, kolorowe i funkcjonalne, w tym:
- tradycyjny ogród kwiatowy (obszar koncepcyjnie tworzący jedną całość, wyraźnie wydzielony, oddzielający dom od ulicy lub innych obiektów, zasadzony gatunkami kwiatów charakterystycznymi dla wsi, regionu);
- tradycyjny wysoki sad (zwarty masyw, minimum 6 drzew, maks. odstęp 8m, bezpośrednio przylegający do gospodarstwa);
- ogród warzywno-zielarski (w obrębie gospodarstwa, lub bezpośrednio przylegający-połączony ścieżką);
- funkcjonalność turystyczna (elementy pkt 1,2,3 muszą być łatwo dostępne dla gości, funkcjonalnie urządzone);
Zieleń w zagrodzie wiejskiej nie powinna krępować użytkowników, a dawać im poczucie swobody i nieskrępowanej przestrzeni. Goście chcą przebywać razem i spożywać posiłki na świeżym powietrzu, wypoczywać, bawić się, grać w piłkę. Tradycyjny ogród jest harmonijnie wkomponowany w otaczający krajobraz, a jednocześnie powiązany z domem i przylega do budynku mieszkalnego z przeciwnej strony niż podwórze gospodarcze.
IV. Regionalny wystrój wnętrza – max. 8 punktów – minimum 4.
Oceniane są przede wszystkim miejsca wspólnego przebywania gości,
a jednocześnie wnętrze, które nie powinno być wzorowane na stylu miejskim, sprawiać wrażenia składu rzeczy niepotrzebnych lub typowo hotelarskim. Ważna jest przynajmniej jedna izba urządzona w stylu regionalnym, punktowane: święty kąt (charakterystyczny dla Podlasia), pościel i nakrycia w stylu regionalnym z naturalnych włókien, ręczniki i makaty, tradycyjne meble, stare urządzenia (żarna, piec, kołowrotek).
W „puszczańskich kwaterach” przyjmującej myśliwych, dopuszczalna jest również jednolita stylizacja myśliwska.
V. Swojskie jadło i kuchnia regionalna – można uzyskać 16 punktów, minimum -8.
Cenione są:
- tradycje kulinarne i potrawy, znajomość regionalnych specjalności (w ofercie minimum jeden posiłek dziennie, konieczność posiadania spisu dań wraz z opisem produktów, tradycjami, ewentualnie zdjęciami);
- ciasta domowe (marcinek, pierożki, itp., konieczność posiadania spisu dań wraz z opisem produktów, tradycjami, zdjęciami );
- posiłki sporządzane z produktów pochodzących bezpośrednio z gospodarstw rolnych (min. 50 % produktów, gotowość do wskazania źródła pochodzenia produktów );
- możliwości przetworzenia produktów przez turystów (dotyczy warzyw, owoców, ziół, runa leśnego, grzybów). Konieczna jest osobna kuchnia, udostępniana dla gości; miejsce suszenia grzybów, ziół.
VI. Sprzedaż produktów regionalnych i lokalnych
Za zorganizowaną i zgodną z przepisami sanitarno-higienicznymi można uzyskać 10 punktów – min. 6. Mogą to być produkty:
- przetworzone pochodzenia roślinnego (dżemy, powidła, chleb, itp.);
- produkty rolne nieprzetworzone (owoce, warzywa);
- miody i produkty pszczele;
- produkty pochodzenia zwierzęcego (wędliny, pieczenie itp.);
- zioła i runo leśne (zbierane osobiście).
Usługodawca zobowiązany jest w określonym miejscu:
- wyeksponować oferowane produkty wraz z opisem wytwarzania (skrócony),
- wskazać miejsca ich nabycia,
- w miarę możliwości umożliwić degustację.
Gospodarstwa zamierzające prowadzić sprzedaż produktów przetworzonych powinny powiadomić powiatowego lekarza weterynarii (przy sprzedaży produktów pochodzenia zwierzęcego) lub Powiatową Inspekcję Sanitarną (przy sprzedaży produktów przetworzonych pochodzenia roślinnego).
VII. Warsztaty rzemiosła tradycyjnego i pokazy tradycyjnego przetwórstwa żywności Liczą się te, organizowane w gospodarstwie, przy współuczestnictwie gości – oceniane na max. 10 punktów – min.2.
Usługodawca zobowiązany jest do zapewnienia niezbędnych warunków higieniczno-sanitarnych i przestrzegania przepisów BHP. Tematyka warsztatów, czy pokazów może obejmować: tradycyjne przetwórstwo żywności (z wyłączeniem produktów konserwowanych), plecionkarstwo, wikliniarstwo, rzeźbę ludową, lepienie w glinie, szydełkowanie, tkactwo. W wydzielonym miejscu w gospodarstwie powinny być zgromadzone niezbędne narzędzia lub urządzenia, surowce do produkcji i wzory gotowych wyrobów.
VIII. Kultywowanie tradycji i obrzędów (organizowane w gospodarstwie)
Powinno być udokumentowane: scenariuszem imprezy wraz z opisem historycznym, rekwizytami do realizacji określonych obrzędów, fotografiami itp.. Oferta może dotyczyć tradycyjnych świąt, wesel, „weczórków”, obrzędów związanych z uprawą ziemi, takich jak dożynki, wykopki, a także innych. Maksymalna liczba przyznawanych punktów wynosi 10, minimalna – 2.
Ceniona jest (chociaż nie punktowana) znajomość historii regionu, lokalnych legend i opowieści, umiejętność interpretacji, gwara itp.
Zarówno osoby przeprowadzające lustrację, jak i usługodawcy muszą mieć głębokie przekonanie, że nie tylko tworzą markowy produkt turystyczny ale również są gwarantem marki. Wspólnym celem jest, by znak markowy otrzymywały kwatery i usługi o dobrej jakości, ponieważ to obiekty oznakowane regionalnym znakiem Krainy Żubra będą kształtowały wizerunek turystyki wiejskiej w regionie.
Wypracowany przez Stowarzyszenie system oceny kwater, określający regionalność usług w oparciu o wartości dziedzictwa kulturowego, umożliwia:
- zróżnicowanie ofert;
- stanowi przewodnik po dziedzictwie kulturowym regionu;
- promuje w szczególny sposób specyfikę lokalną i wzmacnia wizerunek regionu;
- wspiera tworzenie usług około turystycznych w oparciu o lokalne zasoby;
- angażuje lokalną społeczność do podejmowania działań na rzecz odtwarzania i zachowania dziedzictwa kulturowego;
- ułatwia tworzenie wzajemnych powiązań pomiędzy gospodarstwami agroturystycznymi, lokalnymi rzemieślnikami i przedsiębiorcami, a samorządem lokalnym;
- umożliwia tworzenie pakietów turystycznych, ukierunkowanych na określone grupy gości;
- stanowi dobre źródło informacji dla turystów.
Skupienie usługodawców wokół budowania i utrzymania marki stanowi dobry punkt wyjścia do podejmowania nowych, innowacyjnych działań mających wpływ na rozwój gospodarczy regionu.
***
