Rak prostaty czyli złośliwy nowotwór gruczołu krokowego występuje głównie u mężczyzn po 60. roku życia. To obok raka płuca i jelita grubego najczęściej wykrywany nowotwór. Choć świadomość zagrożenia wzrasta to nadal jest to nowotwór wstydliwy co powoduje coraz większą liczbę zachorowań i zgonów. O ile kobiety chodzą regularnie do ginekologa to dla mężczyzn wizyta u urologa jest tematem tabu. Tymczasem pierwsza konsultacja lekarska powinna się odbyć już między 40. a 45. rokiem życia.
Przeważnie do gabinetu zgłaszają się mężczyźni około 60 roku życia, którzy zaczynają mieć problemy z oddawaniem moczu lub coś ich niepokoi. Na przykład zaczynają częściej wstawać w nocy, mają osłabiony strumień moczu albo nie potrafią szybko rozpocząć oddawania moczu w toalecie. Coraz częściej przychodzą też młodsi mężczyźni – po 40. roku życia, którzy gdzieś usłyszeli o tym, że należy się badać lub zostali namówieni przez partnerki/ partnerów. Dla wielu mężczyzn rozmowa o zdrowiu intymnym jest bardzo trudna.
Nowotwór to nieprawidłowa tkanka powstająca z jednej „chorej” komórki organizmu, która dzieli się i rozrasta w niekontrolowany sposób. Rak prostaty przeważnie rozwija się powoli i na początku nie daje objawów. Z czasem mogą pojawić się zaburzenia w oddawaniu moczu (zatrzymanie, uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza, naglące parcie na pęcherz) oraz bóle okolicy krzyżowej.
Prostata to inaczej gruczoł krokowy albo stercz
Gruczoł ten produkuje mętny, białawy płyn, który jest ważnym składnikiem nasienia (spermy) i nośnikiem plemników. Znajduje się u mężczyzn w miednicy mniejszej tuż pod pęcherzem moczowym i otacza cewkę moczową, przez którą oddawany jest mocz. Dlatego przerośnięta prostata może utrudniać odpływ moczu albo tez powodować jego nietrzymanie.
Ryc. 1. Budowa układu moczowego u mężczyzn (źródło https://www.mp.pl/pacjent/urologia/334715,prostata-gruczol-krokowy-stercz )
Prawidłowa prostata ma kształt i wielkość orzecha włoskiego. U mężczyzny poniżej 50. roku życia przeciętna objętość tego gruczołu to około 28 cm3 a po 60. roku to już przeciętnie 35 cm3.
Objawy chorej prostaty mogą być różne
Zwykle są to problemy z oddawaniem moczu, takie jak np. częste siusianie, w tym również w nocy, naglące parcie na mocz, pieczenie, ból w czasie jego oddawania, uczucie niepełnego wypróżnienia, wąski strumień moczu, a także ból krocza (zwłaszcza podczas siedzenia). Czasem może to być domieszka krwi lub ropy w moczu albo ból podczas wytrysku, podczas oddawania stolca, a w niektórych przypadkach, także objawy ogólne jak złe samopoczucie, gorączka czy dreszcze.
Najczęstszą chorobą gruczołu krokowego jest jego łagodny przerost. Po ok. 45.–50. roku życia prostata powiększa się na co może mieć wpływ męski hormon – testosteron. Takie powiększenie gruczołu krokowego stwierdza się u ok. 80% mężczyzn w wieku 75 lat, ale objawy, czyli zaburzenia w oddawaniu moczu, występują tylko mniej więcej u połowy mężczyzn w tym wieku.
Powiększająca się prostata powoduje zwężenie cewki moczowej, która przebiega przez jej środek a to utrudnia przepływ moczu podczas wydalania go z pęcherza. Wtedy jego strumień może być słaby i opróżnianie pęcherza trwa dłużej. Słabnięcie strumienia moczu może pojawiać się też pod koniec siusiania, kiedy mocz wypływa tylko kroplami. Może też wystąpić zwłoka w wypływie moczu czyli konieczność odczekania zanim pojawi się jego strumień albo uczucie niecałkowitego opróżnienia pęcherza.
Ryc. 1 ( a ). Gruczoł krokowy prawidłowy (po lewej) i powiększony (po prawej) ( źródło https://www.mp.pl/pacjent/urologia/168064,lagodny-przerost-stercza )
Jeżeli gruczoł krokowy zostanie zakażony przez bakterie, najczęściej występujące w jelicie grubym bakterie kałowe, może to wywołać ostre zapalenie gruczołu krokowego. W trakcie czynności związanych z oddawaniem stolca bakterie te przedostają się na skórę okolicy odbytu i krocza. Stamtąd mogą przemieścić się do zewnętrznego ujścia cewki moczowej, potem powędrować wzdłuż tej cewki, następnie wniknąć do ujść gruczołów stercza i doprowadzić do jego zakażenia. Często zakażenie gruczołu krokowego poprzedzone jest zakażeniem pęcherza. W sytuacjach utrudnionego odpływu moczu z pęcherza, np. w przypadku zwężenia cewki moczowej lub powiększenia gruczołu krokowego istnieją szczególnie sprzyjające warunki do rozwoju ostrego zapalenia gruczołu krokowego.
Czasem objawy stanu zapalnego utrzymują się ponad 3 miesiące co najczęściej nie ma związku z bakteriami. Stan taki określa się to jako przewlekłe zapalenia gruczołu krokowego. Jego przyczyny nie są w pełni poznane. Może to być stres, zaburzenia psychiczno-emocjonalne, zaburzenia hormonalne oraz zaburzenia autoimmunologiczne. Rzadziej przewlekłe zapalenie gruczołu krokowego może być spowodowane przewlekłym zakażeniem bakteryjnym (przewlekłe bakteryjne zapalenie gruczołu krokowego). Najczęstszą przyczyną są bakterie Gram-ujemne, takie jak Escherichia coli (przyczyna w 80% przypadków), Klebsiella lub Proteus, które z okolicy ujścia cewki moczowej mogą wnikać do tkanek stercza, przemieszczając się w świetle cewki moczowej. Do zakażenia gruczołu krokowego może też dochodzić w wyniku wcześniejszego zakażenia układu moczowego i wtedy bakterie pochodzą z zakażonego moczu. Zwykle u mężczyzn z taką postacią przewlekłego zapalenia stercza występują nawracające zakażenia układu moczowego i zapalenie stercza jest wywołane tymi samymi bakteriami, co zakażenie układu moczowego.
Przewlekłe zapalenie gruczołu krokowego nie jest chorobą przenoszoną drogą płciową, dlatego nie ma potrzeby zbierania wywiadów dotyczących partnerów seksualnych, gdyż nie są oni narażeni na zakażenie, jak również nie stanowią źródła zakażenia.
Jak badać prostatę?
Badanie takie powinno być wykonywane u wszystkich mężczyzn po 50. roku życia. Badania prostaty wykonuje się per rectum, czyli przez odbyt. Wtedy lekarz może wyczuć palcem gruczoł, ocenić jego wielkość, twardość, kształt. Nierówna, guzkowa powierzchnia prostaty przemawia za rozpoznaniem raka.
Ryc. 2. Badanie gruczołu krokowego przez odbytnicę (źródło https://www.mp.pl/pacjent/urologia/334715,prostata-gruczol-krokowy-stercz )
Można też wykonać badania obrazowe, takie jak np. przezodbytniczą ultrasonografię gruczołu krokowego (TRUS – transrectal ultrasonography). Polega ono na wprowadzeniu do odbytu specjalnej sondy. Trwa kilka minut i pozwala nie tylko ocenić wielkość oraz budowę prostaty, ale też w razie potrzeby umożliwia pobranie wycinków do dalszego badania – oceny histopatologicznej.
Ryc. 3. USG przezodbytnicze prostaty (TRUS) (źródło https://www.mp.pl/pacjent/urologia/334715,prostata-gruczol-krokowy-stercz )
Podstawowym badaniem laboratoryjnym u mężczyzn po 50. roku życia lub u mężczyzn z nieprawidłowościami stwierdzanymi w badaniu przez odbytnicę jest ocena stężenia specyficznego antygenu sterczowego – PSA (prostate-specific antigen).
Wprowadzenie tego oznaczania PSA w latach 80. dwudziestego wieku zmieniło podejście do rozpoznania, diagnostyki i leczenia raka gruczołu krokowego. Od tego momentu obserwuje się znaczny wzrost rozpoznawalności zachorowań, ale nie dlatego, że mężczyźni więcej chorują, ale dlatego, że nowotwór ten jest wcześniej i częściej rozpoznawany.
PSA jest enzymem produkowanym jedynie przez gruczoł krokowy i wydzielanym do płynu nasiennego, dlatego jego stężenie we krwi jego małe. Z wiekiem się zwiększa, co jest zjawiskiem normalnym. Nie zawsze oznacza raka bo może być skutkiem wielu banalnych i nieszkodliwych przyczyn.
Im niższe jest stężenie PSA we krwi, tym niższe jest ryzyko zachorowania i można wydłużyć okres pomiędzy kontrolami u urologa. Natomiast zwiększone stężenie PSA we krwi najczęściej jest spowodowane łagodnym rozrostem gruczołu krokowego ale też może wskazywać na stan zapalny prostaty lub na nowotwór.
Komórki nowotworowe często uwalniają do krwiobiegu większe ilości PSA niż komórki prawidłowe, stąd wzrost stężenia PSA może wzbudzać podejrzenie raka. Dlatego poziom PSA należy zawsze odnosić do wielkości gruczołu krokowego i wieku pacjenta. W przypadku podwyższonych wartości i/lub nieprawidłowego wyniku badania przez odbytnicę rozważa się wykonanie biopsji gruczołu krokowego.
Jednak odnotowuje się też przypadki raka stercza, w których stężenie PSA nie jest zwiększone. Około 20% chorych na raka prostaty wykazuje prawidłowe jego stężenie. Dlatego większą pewność daje przeprowadzenie bardziej zaawansowanej formy diagnostyki tzw. panel PSA, obejmujący całkowite PSA, wolne PSA (fPSA) oraz wskaźnik fPSA/PSA, który zwiększa precyzję oceny ryzyka nowotworu gruczołu krokowego. Badania to można wykonać odpłatnie.
Zestawienie wyników badania PSA i badania prostaty przez odbytnicę daje w przybliżeniu urologowi pogląd na jakim etapie choroby jest pacjent. Jeśli są jakiekolwiek podejrzenia, diagnostykę rozszerza się o wykonanie rezonansu magnetycznego, który jest najlepszym badaniem obrazowym, pokazującym jaka jest morfologia gruczołu krokowego, czyli jak on wygląda ,,w środku” i czy nie ma tam jakichś niepokojących ognisk i zagrożenia.
Ponieważ badanie rezonansu magnetycznego prostaty daje pełny obraz lokalizacji zmiany nowotworowej lub prawdopodobieństwo jej istnienia w prostacie będzie ono w przyszłości (podobnie jak u kobiet regularna mammografia), wykonywane każdemu mężczyźnie w wieku od 50 do 70 lat, co pięć lat po to aby się dowiedzieć czy się ma, gdzie się ma lub czy będzie się miało chorobę nowotworową prostaty.
*
Nowotwór prostaty ma podłoże genetyczne. Synowie czy wnukowie mężczyzn chorych na nowotwór gruczołu krokowego są nawet 11. krotnie bardziej narażeni na zachorowanie dlatego mężczyźni, którzy mieli w rodzinie przypadki tego raka, powinni się zgłaszać przynajmniej 10 lat wcześniej, niż w wieku, w którym rozpoznano nowotwór u ich przodka. Czyli jeżeli nowotwór gruczołu krokowego został rozpoznany np. w 45. roku życia ojca, to syn powinien zgłosić się mniej więcej w 35. roku życia.
Rak gruczołu krokowego stanowi 20% wszystkich nowotworów złośliwych u mężczyzn w Polsce i zajmuje 2 miejsce wśród przyczyn zgonów mężczyzn na nowotwory. Rzadko występuje przed 40. rokiem życia.
Rozwija się w gruczole krokowym i w 70% przypadków w jego obwodowej części, często wieloogniskowo. W początkowym stadium, które może trwać wiele lat, nowotwór jest ograniczony do narządu i nie powoduje żadnych objawów. W fazie inwazyjnej nacieka sąsiadujące tkanki i narządy, szerząc się wzdłuż przestrzeni okołonerwowych. Przerzuty powstają drogą naczyń chłonnych oraz krwionośnych i dochodzi do zajęcia regionalnych węzłów chłonnych. Przerzuty odległe zazwyczaj występują w kościach, rzadziej w wątrobie, płucach i mózgu.
Dokładne przyczyny rozwoju raka gruczołu krokowego nie są znane. Według badań szkodliwy wpływ na wystąpienie i przebieg raka ma palenie papierosów i dieta zawierająca duże ilości tłuszczów zwierzęcych czy produktów mlecznych.
Rodzaje nowotworów złośliwych gruczołu krokowego
Większość, bo 95% nowotworów złośliwych gruczołu krokowego to tzw. gruczolakoraki (raki gruczołowe). Innymi nowotworami złośliwymi rozwijającymi się w sterczu mogą być mięsaki, raki z nabłonka przejściowego odcinka cewkowego stercza itp. W gruczole krokowym często występuje niezłośliwy nowotwór – gruczolak stercza.
Objawy raka gruczołu krokowego
Wczesne objawy raka prostaty
Jak wcześniej wspomniano rak gruczołu krokowego zwykle przez długi czas rozwija się w bezobjawowo. Ale może też powodować objawy przypominające dolegliwości typowe dla łagodnego rozrostu gruczołu krokowego takie jak: częste oddawanie moczu [częstomocz], konieczność przerywania snu w celu oddania moczu [nykturia], trudna do opanowania konieczność pilnego oddania moczu [naglące parcie na mocz], uczucie niepełnego wypróżnienia po oddaniu moczu oraz oddawanie moczu wąskim strumieniem. Czasem może pojawić się krwinkomocz czyli obecność czerwonych krwinek w moczu co nie jest równoznaczne z dostrzegalnym gołym okiem czerwonym zabarwieniem moczu.
Objawy zaawansowanego raka prostaty
W miarę powiększania się guza może dochodzić do zastoju moczu w pęcherzu, a następnie nawet do zalegania moczu w nerce (wodonercza) i niewydolności nerek.
W przypadkach zaawansowanych najczęściej występują bóle w okolicy kręgosłupa lędźwiowego czyli w dolnej części pleców i zwykle są wynikiem przerzutów w tej części kręgosłupa a także objawy ucisku rdzenia kręgowego, postępująca utrata masy ciała czy narastające objawy związane z oddawaniem moczu.
Gruczolakorak stercza, jak każdy nowotwór złośliwy, może tworzyć przerzuty do okolicznych węzłów chłonnych (najczęściej zajmuje charakterystyczne grupy węzłów chłonnych w miednicy) oraz do odległych narządów. Cechą charakterystyczną tego nowotworu jest tworzenie przerzutów do kości; rzadziej przerzuty do płuc, mózgu i wątroby.
Leczenie raka prostaty
W zależności od stopnia zaawansowania choroby, oceny ryzyka (na podstawie stężenia PSA oraz wartości w skali Gleasona, czyli parametru określającego stopień jego złośliwości), wieku chorego i spodziewanego czasu przeżycia stosuje się trzy główne sposoby leczenia raka prostaty:
- operację (wycięcie gruczołu krokowego)
- radioterapię
- leczenie systemowe (terapię hormonalną lub klasyczną chemioterapię).
Jeśli guz nie przekracza anatomicznych granic gruczołu krokowego czyli ogranicza się tylko do tego narządu a pacjent nie jest w podeszłym wieku wykonuje się operację. Polega ona na wycięciu gruczołu krokowego wraz z pęcherzykami nasiennymi i grupami węzłów chłonnych w miednicy. Wymaga to otwarcia brzucha ale zabieg ten obecnie można wykonać laparoskopowo czyli za pomocą kamery i narzędzi wprowadzanych do brzucha przez niewielkie nacięcia a to już coraz częściej wykonuje się z użyciem robotów chirurgicznych. Wprowadzenie robotów do leczenia operacyjnego oraz systemu laparoskopowego w formie 3D, czyli widzenia w trójwymiarze, pomaga chirurgowi być bardziej precyzyjnym i dokładnym. Zastosowanie tych najnowszych osiągnięć technologicznych stwarza dla wcześnie rozpoznanego nowotworu bardzo dobre warunki wyleczenia nie obniżając przy tym jakości życia po operacji.
W uzasadnionych przypadkach po operacji dodatkowo przeprowadza się napromienianie (tzw. napromienianie uzupełniające). Radioterapię stosuje się głównie u mężczyzn z nieco bardziej zaawansowaną chorobą, ale bez przerzutów odległych. Powikłaniami radioterapii mogą być zaburzenia wzwodu, nietrzymanie moczu, popromienne zapalenie odbytnicy.
W przypadku zaawansowanego raka prostaty, w którym operacja lub radioterapia nie jest możliwa najczęściej stosuje się hormonoterapię. Chodzi tu o zmniejszenie wpływu testosteronu, który pobudza wzrost nowotworu. Bezpiecznym sposobem jest obustronne usunięcie jąder co przez wielu mężczyzn nie jest akceptowane. Są też leki, które mogą ograniczać wpływ testosteronu na komórki raka (tzw. blokada androgenowa). Terapię hormonalną często stosuje się łącznie z radioterapią.
Z biegiem czasu skuteczność terapii hormonalnej maleje bo komórki raka gruczołu krokowego nabywają „oporność na kastrację” i wtedy stosuje się chemioterapię.
Powikłania leczenia
Po operacji często dochodzi do zaburzeń wzwodu, rzadziej po radioterapii. Leczenie hormonalne również powoduje zmniejszenie libido, zaburzenia wzwodu i inne dolegliwości.
Rak prostaty – rokowanie
Przeżycie chorych zależy od zaawansowania choroby i zastosowanej formy leczenia. Po leczeniu radykalnym, czyli usunięciu prostaty, 5 lat przeżywa 70–85% chorych, a odsetek przeżyć 10-letnich wynosi 50–75%. U chorych niekwalifikujących się do leczenia radykalnego progresję choroby stwierdza się w różnym okresie od włączenia terapii hormonalnej, ale zwykle po 18–36 miesiącach. Chorzy z rakiem prostaty zaawansowanym miejscowo leczeni zachowawczo (bez operacji) przeżywają średnio 4,5 roku, a chorzy z rozsiewem, czyli przerzutami poza prostatą – 3–5 lat lub dłużej.
Czy liczba wytrysków ma znaczenie w przypadku rozwoju raka prostaty?
Naukowcy postanowili zbadać związek między aktywnością seksualną mężczyzn a pracą prostaty, oraz czy częste wytryski mogą zapobiec ryzyku rozwoju raka tego narządu. Badano związek liczby stosunków z rakiem prostaty i przeanalizowano zwyczaje seksualne 32 tys. mężczyzn. Okazało się, że istnieje zależność między aktywnością seksualną a ryzykiem rozwoju nowotworu i mężczyźni mający częściej wytrysk, rzadziej chorują na raka prostaty.
Według naukowców powodem zmniejszenia raka prostaty przy częstych wytryskach jest pozbywanie się wraz ze spermą toksyn z organizmu. Nie zostało to jednak do końca potwierdzone. Natomiast sama zależność była zauważalna bowiem badanie wykazało, że mężczyźni, którzy doświadczyli wytrysku minimum 21 razy w miesiącu, mają aż o 33 procent mniejsze ryzyko zachorowania na raka prostaty, niż mężczyźni, którzy nie doświadczali tak często ejakulacji.
Zapamiętaj !
- Każdy mężczyzna po 50. roku życia powinien zostać zbadany przez urologa.
- Łagodny rozrost gruczołu krokowego dotyczy wszystkich mężczyzn, ale jedynie u niektórych wymaga leczenia.
- Leczenie operacyjne jest konieczne jedynie w wybranych przypadkach (nieskuteczność farmakoterapii, wystąpienie wskazań bezwzględnych).
- Nie bagatelizuj krwiomoczu i/lub problemów z oddawaniem moczu – jeżeli wystąpią – zgłoś się do urologa.
Dziękujemy Redakcji Medycyny Praktycznej (https://www.mp.pl ) za pozwolenie na umieszczenie rysunków w powyższym tekście.
***
Źródła:
https://www.mp.pl/pacjent/urologia/334715,prostata-gruczol-krokowy-stercz
https://www.mp.pl/pacjent/onkologia/aktualnosci/311545,rak-stercza-nadal-nowotworem-wstydliwym
https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/98789,badania-diagnostyczne-w-urologii
https://www.youtube.com/watch?v=YVX83remlpw
https://www.mp.pl/pacjent/urologia/168064,lagodny-przerost-stercza
https://www.mp.pl/pacjent/objawy/51990,czeste-oddawanie-moczu-przyczyny-czestomoczu
https://www.medicalnewstoday.com/articles/will-every-man-get-prostate-cancer#1
