Fundacja Wspomagania Wsi zaprasza na transmisję dwudniowej konferencji poświęconej roli zwierząt w kulturze wsi – ich znaczeniu symbolicznemu, językowemu, przyrodniczemu i obyczajowemu. Spotkanie, organizowane w ramach grantu „KPO dla Kultury”, sfinansowanego przez Unię Europejską NextGenerationEU, odbędzie się w dn. 24–25 października 2025 roku, w Otrębusach pod Warszawą.
Spotkanie będzie okazją, by spojrzeć na zwierzęta z różnych perspektyw: etnograficznej, językoznawczej, filozoficznej, ekologicznej i artystycznej. Prelegenci – naukowcy, edukatorzy i pasjonaci przyrody – opowiedzą o obecności zwierząt w wierzeniach, języku, pieśniach i życiu codziennym mieszkańców wsi.
Konferencja odbędzie się w Gościńcu „Mazowsze” w Otrębusach (ul. Świerkowa 2, ok. 1 km od stacji WKD).
Program konferencji
Piątek, 24 października 2025
do godz. 14:00 – możliwość zwiedzania Muzeum Polskiego Folkloru „Karolin”
od godz. 13:00 – zameldowanie uczestników w hotelu
14:00–15:00 – obiad
15:00–18:00 – Blok wykładowy I
1️⃣ Aleksandra Zubrycka – „Opowieść o kogucie i gęsi – czyli drób w kulturze ludowej”
Wykład ma przybliżyć rolę drobiu w dawnym gospodarstwie wiejskim. Szczególną uwagę poświęcę kogutowi i gęsi, pogłębiając ich temat o aspekty magiczne i obrzędowe.
Aleksandra Zubrycka – pracowniczka Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu, gdzie angażuje się w działania na rzecz promocji kultury ludowej oraz ochrony dziedzictwa kulturowego. Z wykształcenia jest etnolożką, a jej pasją jest poznawanie tradycji regionalnych i rozwój edukacji muzealnej.
2️⃣ dr inż. Wanda Krupa – „Czy warto dbać o dobrostan zwierząt?”
Konieczność zapewniania zwierzętom wysokiego poziomu dobrostanu często traktowana jest jako dodatkowy koszt, który obniża zyski hodowcy. Standardowo więc w utrzymaniu zwierząt stosuje się minimalne wymagania wynikające z obowiązujących przepisów. Jednak zarówno badania naukowe, jak i praktyka pokazują, że zapewnianie zwierzętom warunków życia, które zaspokajają w optymalny sposób ich potrzeby, przynosi wymierne korzyści. Zwierzęta, którym zapewniono wysoki poziom dobrostanu charakteryzują się lepszym zdrowiem, prawidłowym zachowaniem i korzystniejszymi wskaźnikami produkcyjnymi. Planując poprawę warunków życia zwierząt powinno się jednak oceniać ich przydatność z perspektywy potrzeb gatunkowych (zarówno fizjologicznych, jak i behawioralnych) zwierząt a nie ludzi.
dr inż. Wanda Krupa – adiunkt w Katedrze Etologii Zwierząt i Łowiectwa (Zakładzie Behawioru i Dobrostanu Zwierząt), Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, specjalność: etologia zwierząt. Główne obszary zainteresowań: reaktywność behawioralna i fizjologiczna różnych gatunków zwierząt, możliwości poprawy poziomu dobrostanu zwierząt towarzyszących i użytkowych, interakcje człowiek-zwierzę, prawna ochrona zwierząt.
3️⃣ Bartosz Popczyński – „O czym klekoczą bociany… Czyli o dzikich zwierzętach obecnych w krajobrazie wsi”
Wieś to nie tylko zwierzęta gospodarskie, które niemalże żyją z człowiekiem prawie pod jednym dachem. To również cała paleta niezwykłych i pięknych, ale przede wszystkim dzikich zwierząt, będącymi sąsiadami człowieka. Ciężko wyobrazić sobie polską wieś bez biegającego przez pola zająca szaraka, klekotu bociana czy śpiewu skowronka – to są nasze narodowe przyrodnicze symbole, bardzo mocno zakorzenione w rodzimej kulturze. Jakie inne dzikie zwierzęta są symbolami polskiej wsi? O tym wszystkim usłyszą Państwo na wykładzie, na który serdecznie zapraszamy!
Bartosz Popczyński – leśnik i edukator przyrodniczy, od kilku lat prowadzący wykłady dla Wszechnicy, pasjonat przyrody i jazdy na rowerze. Edukator Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej Lasów Miejskich – Warszawa
18:30 – kolacja
20:00 – Wieczorna opowieść
Joanna Sarnecka – „Jak powstała koza i inne opowieści o zwierzętach w tradycji ludowej”
Zwierzęta to współgospodarze wiejskich zagród, sąsiedzi ludzi nie tylko z obór, ale także miedz i lasów. Od zawsze towarzyszyły ludziom, śpiewały się nad łąką, wędrowały za kosiarzami, czasem podkradały to i owo z kurnika, dawały pożywienie także oddając życie. Jednym nadawano imiona, innych się obawiano, wróżono z ich zachowań o tym, co stanie się w ludzkim świecie. Zapraszam do posłuchania wiązanki opowieści o pozaludzkich mieszkańcach wsi.
Joanna Sarnecka – antropolożka kultury, opowiadaczka w założonej przez siebie grupie Opowieści z Walizki www.opowiescizwalizki.pl. Tancerka butoh, performerka. Mocno zaangażowana w sprawy społeczne, zapobieganie wykluczeniu, prawa człowieka, integrację i klimat. Na codzień aktywistka na granicy. Autorka tekstów literackich i krytycznych
Sobota, 25 października 2025
8:00–9:00 – śniadanie
9:00–11:30 – Blok wykładowy II
4️⃣ Urszula Kowalczuk – „Konizmy polskie – kulturowe dziedzictwo wspólnego życia ludzi i koni”
Wykład dotyczy obecnych w języku polskim przysłów, powiedzeń, związków frazeologicznych i rozmaitych wyrażeń, odnoszących się do koni. Przez wieki nagromadziło się i kilka setek, a wśród nich te najbardziej znane i wciąż żywe w duszy, mentalności i w rozmowach Polaków: „pańskie oko konia tuczy”, „darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby”, „końskie zdrowie”, „kuty na cztery kopyta”, „stanąć w szranki”, „wygrać w cuglach”, „pasowanie na rycerza”, „rycerz na białym koniu” i wiele, wiele innych. Za każdym z nich kryje się anegdota, jakiś wątek z historii, tradycje, a przede wszystkim emocje, których ludzie doznawali w obecności koni. Były one tak silne, że z czasem przerodziły się w życiowe maksymy, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dziś „wysysamy je z mlekiem matki” i nie wiadomo dlaczego „lubimy tych, z którymi można konie kraść”, jednocześnie uważając złodziejstwo za coś nagannego. Podczas wykładu słuchacze poznają etymologię wybranych powiedzeń wraz z uzasadnieniem do sprawiło, że tak trwale osadziły się w naszym języku ojczystym, stanowiąc tym samym niematerialne dziedzictwo w polskiej kulturze, nierozerwalnie związane ze wspólnym życiem ludzi i koni, nie tylko na wsi. W rekomendacji książki, którą napisała Urszula Kowalczuk – prelegentka – prof. dr. hab. Radosław Pawelec – językoznawca – napisał: „Swój ślad w kulturze zostawiają nie tylko ludzie, ale i zwierzęta. Obecnie uświadamiamy sobie coraz bardziej, jak wielkie znaczenie w praktyce miały ich praca i oddanie, jak duże terapeutyczne działanie ma dziś ich obecność i kontakt z nimi. Wiernym towarzyszem i nieocenionym pomocnikiem naszych przodków w pracy, boju i zabawie był koń (…). Fascynujący obraz dawnego świata, prawdę o związku konia i człowieka przechował język polski, nie bez powodu nazywany skarbcem kultury.”
Urszula Kowalczuk – Prezes Zarządu Fundacji Polska galopem! Od wielu lat współpracuje z ministerstwami, państwowymi instytucjami kultury i organizacjami pozarządowymi, inicjując, organizując, współorganizując oraz uczestnicząc w licznych projektach edukacyjnych i kulturalnych takich jak konferencje, szkolenia, warsztaty, pikniki, obchody rocznicowe, rekonstrukcje historyczne, koncerty. Z kolei jej działalność popularyzatorska tylko w okresie 2018-2023 obejmuje ponad 250 lekcji szkolnych i bibliotecznych, spotkań w Uniwersytetach Dziecięcych i Uniwersytetach Trzeciego Wieku. Równolegle z pracą zawodową jest pasjonatką i miłośniczką̨ języka polskiego, historii, koni i jeździectwa, jeźdźcem i trenerem koni, popularyzatorką kultury hippicznej. Jest twórczynią terminu językoznawczego „konizm” i badaczką konizmów polskich (ukazujących wielowiekowe związki człowieka z koniem), których ponad 600 zebrała w dwutomowym opracowaniu pt. „Koń jaki jest, każdy widzi – czyli alfabetyczny zbiór 300 konizmów”. Współpracowała przy realizacji projektów językowych m.in. z Fundacją Języka Polskiego (www.fundacjajezykapolskiego.pl) oraz Obserwatorium Językowym Uniwersytetu Warszawskiego (www.nowewyrazy.pl), na stronach którego obecnie publikowany jest cykl jej 24 felietonów językowych pt. „Zagalopowana polszczyzna”. Z wykształcenia także specjalistka od marketingu i reklamy (Fachhochschule Hamburg, kierunek reklama i sprzedaż), przez 30 lat pracowała w branży marketingowej w biznesie, realizując kampanie reklamowe i promocyjne dla największych organizacji (m.in. korporacji).
5️⃣ Mariusz Raniszewski – „Pięć wolności dla zwierząt – wieś jako przestrzeń współistnienia różnych logik”
Wystąpienie zostanie poświęcone analizie zmian w relacjach mieszkańców wsi z dwiema kategoriami zwierząt: zwierzętami domowymi, które w społecznościach wiejskich zyskują status „domowników” i podlegają silnej antropomorfizacji, oraz zwierzętami gospodarskimi, wobec których obserwujemy wzrost troski o dobrostan oraz utrzymującą się — praktyczną i kulturową — gotowość do uśmiercania. Zjawisko to niesie ze sobą szereg napięć etycznych, praktycznych i kulturowych, które chciałbym omówić i osadzić w polskim kontekście.
Mariusz Jerzy Raniszewski – kulturoznawca, fotograf, filmowiec. Pracownik Kuratorium Etnograficznego w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie. Kurator kolekcji Etnografii Współczesności. Twórca i współtwórca wystaw muzealnych, badacz terenowy, realizator projektów etnograficznych i edukacyjnych. Autor kilkudziesięciu filmów dokumentalnych i publikacji o tematyce etnograficznej i kulturoznawczej.
6️⃣ Olga Łoś – „Gdzie nasz konik chodzi, tam się żytko rodzi – zwierzęta w pieśniach i obrzędach ludowych”
Wykład – koncert. Na podstawie tekstów pieśni tradycyjnych i przebiegu obrzędów odpowiemy sobie na pytania: jakie symbole i metafory niosą ze sobą zwierzęta i ich zachowania? Czemu tak często występują one w pieśniach miłosnych? W jaki sposób zwierzęta mogą pośredniczyć między światami? Tło dla etnograficznej opowieści stanowić będą pieśni tradycyjne.
Olga Łoś – etnografka, muzealniczka, animatorka kultury, śpiewaczka. Zajmuje się popularyzacją polskiej kultury ludowej, m.in. w ramach Fundacji Po Staremu, organizując potańcówki, warsztaty, koncerty, prowadzi warsztaty śpiewu i wykłady etnograficzne. Od 2020 r. bada i wykonuje polskie pieśni tradycyjne, przede wszystkim z rodzinnego Podlasia. Jest laureatką Konkursu Stara Tradycja i zdobywczynią II miejsca na Turnieju Muzyków Prawdziwych w 2025 r.
11:30–12:00 – przerwa i wymeldowanie
12:00–14:30 – Blok wykładowy III
7️⃣ dr inż. arch. Włodzimierz Witkowski – „Wspólny dom, wspólny los. Bracia mniejsi i ludzie w krajobrazie rolniczym”
Wieś od zawsze – z racji na charakter gospodarczy, społeczny oraz bliskość natury – była obszarem swoistej symbiozy ludzi i zwierząt. Jedni i drudzy byli sobie niezbędni. Zwierzęta pracowały równie ciężko jak ludzie, były też źródłem pożywienia – przetworów mlecznych i mięsa – oraz materiałów na odzież i obuwie. Nasi bracia mniejsi mieli wpływ na kształt układów osadniczych, sposoby i techniki uprawy roli, a konieczność zapewnienia dachu nad głową i bezpieczeństwa dla rolników i ich inwentarza żywego prowadziła do powstawania specyficznych form przestrzennych wsi, zagród i budynków, zróżnicowanych w zależności od regionu i warunków naturalnych. W wielu obszarach zwierzęta miały też swój mimowolny udział w nieustannym dążeniu do ochrony energii cieplnej w budynkach. Wiejski plac, orne pole, staw przy młynie, pastwisko nad rzeką i połoniny w górach to miejsca gdzie splatały się losy mieszkańców tradycyjnej wsi. Opowieść jest autorską impresją na temat wzajemnych relacji rolników i ich braci mniejszych.
dr inż. arch. Włodzimierz Witkowski – adiunkt w Instytucie Architektury i Urbanistyki Politechniki Łódzkiej oraz główny specjalista w Oddziale Terenowym w Łodzi Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Ekspert w dziedzinie architektury drewnianej i krajobrazu kulturowego, prowadzi badania nad drewnianą architekturą Huculszczyzny i Pokucia. Opiekun Koła Naukowego Studentów Architektury PŁ, organizator wypraw naukowych na Huculszczyznę, podczas których dokumentowano zabytkowe cerkwie. Autor i współautor licznych publikacji naukowych, w tym książek o dziedzictwie wiejskim. Były rzeczoznawca Ministra Kultury w zakresie ochrony zabytków. Członek PKN ICOMOS.
8️⃣ dr Olga Kielak – „Granica między człowiekiem a zwierzęciem w polszczyźnie”
Podczas wykładu dr Olgi Kielak przekonamy się, że polszczyzna potoczna – choć zwykle postrzegana jako antropocentryczna, ujmująca świat z punktu widzenia konkretnego człowieka i jego codziennego doświadczenia – pełna jest odniesień do świata zwierząt. Człowiek, opisując rzeczywistość na swój obraz i podobieństwo, myśląc i mówiąc o świecie zwierząt, nie czyni wyjątków. Prelegentka pokaże dwa kierunki fascynującej relacji, które zachodzą w polszczyźnie między ludźmi a otaczającym ich światem zwierząt – od człowieka do świata i od świata do człowieka. Pokaże, jak granica między nimi nieustannie się przesuwa, oscylując między upodobnieniem człowieka do zwierząt (animalizacją człowieka) a uczłowieczeniem (personifikacją) zwierząt. Spotkanie będzie okazją, aby spojrzeć na język jako żywy organizm, w którym człowiek i zwierzę pozostają w nieustannym dialogu.
dr Olga Kielak – etnolingwistka, doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa, adiunkt w Instytucie Językoznawstwa i Literaturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół lingwistyki kulturowej, w tym zwłaszcza problematyki językowego obrazu świata. Autorka licznych publikacji poświęconych wyobrażeniom zwierząt i roślin w języku i kulturze.
9️⃣ Ewa D. Rutkowska-Wilbik – „Krowa i koza – dwa oblicza wiejskiego świata”
Referat ma za zadanie ukazać oblicza krowy i kozy. Oba zwierzęta łączyło to, że były żywicielkami rodziny, ale w wyobraźni ludowej pełniły odmienne role. Koza – niesforna, żywa, czasem diaboliczna – pojawiała się w kolędniczych widowiskach i bajkach jako postać psotna. Krowa – spokojna i uświęcona – stanowiła o bezpieczeństwie i dostatku domu, a jej mleko uważano za błogosławieństwo. Koza i krowa – tworzyły dwa oblicza wiejskiego świata: psotne i dzikie, a zarazem spokojne i dostatnie.
Ewa Dagmara Rutkowska‑Wilbik pełni funkcję adiunkta w dziale etnograficznym Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. Jest zainteresowana dziedzictwem niematerialnym oraz zagadnieniami antropologii kulturowej i muzeologii. Współorganizuje i uczestniczy w konferencjach naukowych związanych z tematyką kultury wsi, krajobrazu i ekspozycji muzealnych.
14:30–15:30 – obiad
od 15:30 – możliwość zwiedzania Muzeum Polskiego Folkloru „Karolin”.
