Co może Prezydent RP?

W maju odbędzie się pierwsza tura wyborów prezydenckich, dlatego warto wiedzieć nie tylko kogo wybieramy, czyli dobrze poznać kandydatów, ale także po co, czyli wiedzieć, jakie uprawnienia ma Prezydent RP.

Prezydent prezydentowi nierówny

Zanim o tym, co może nasz Prezydent, trzeba przypomnieć, że prezydent prezydentowi nierówny. Prezydent jako jednoosobowa głowa państwa istnieje w bardzo wielu krajach na świecie, ale jego uprawnienia bywają bardzo różne.

W większości krajów demokratycznych, również w Polsce, ustrój państwa i kompetencje jego najważniejszych instytucji określa Konstytucja. Przyjmuje ona z reguły zasadę trójpodziału władz pomiędzy różne, w dużej mierze niezależne, ale wzajemnie się dopełniające i kontrolujące instytucje, co ma chronić obywateli przed dominacją silnej, scentralizowanej władzy państwowej. Zgodnie z tą zasadą w państwie jest władza ustawodawcza, stanowiąca prawo, władza wykonawcza, która to prawo stosuje oraz władza sądownicza, pilnująca przestrzegania prawa.

Prezydent jest – obok rządu – częścią władzy wykonawczej, ale ma jednocześnie pewne uprawnienia w zakresie stanowienia prawa i kontroli jego przestrzegania. Taki model przyjęty jest w większości państw na świecie, choć i w nim uprawnienia prezydenta bywają zróżnicowane. Niekiedy prezydent ma ich więcej, tak jest np. we Francji, czasem mniej, jak np. w Niemczech. Są także takie państwa, w których pozycja prezydenta jest bardzo silna, bo prezydent pełni rolę głowy państwa i jednocześnie premiera rządu. Taki model prezydentury jest w USA, Meksyku czy Brazylii. W niektórych państwach demokratycznych, zgodnie z utrwaloną tradycją, nie ma prezydenta, a funkcje głowy państwa pełni monarcha, np. cesarz (Japonia), król (Wielka Brytania) czy książę (Luksemburg).

Głowa państwa i strażnik Konstytucji

Nasz Prezydent jest przede wszystkim głową państwa, czyli symbolem jego suwerenności, ciągłości władzy i uosobieniem majestatu Rzeczypospolitej. Reprezentuje Polskę na arenie międzynarodowej, jest również zwierzchnikiem sił zbrojnych, co ma wymiar symboliczny, ale także praktyczny, bo Prezydent na wniosek Premiera zatwierdza najważniejsze dokumenty dotyczące obronności kraju, np. strategię bezpieczeństwa narodowego. Za realizację polityki zagranicznej odpowiada co prawda rząd, ale współpracuje w tym zakresie z Prezydentem, który np. ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje i odwołuje polskich ambasadorów w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych (np. ONZ czy NATO), przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące ambasadorów innych państw i organizacji międzynarodowych w Polsce.

Jako strażnik Konstytucji Prezydent nie tylko sam zobowiązany jest do przestrzegania Konstytucji, ale powinien również pilnować, czy stanowione prawo jest zgodne z jej postanowieniami. W tym celu Prezydent podpisuje każdą ustawę uchwaloną przez Sejm oraz zarządza ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw, co jest warunkiem jej wejścia w życie. To jedno z ważniejszych uprawnień Prezydenta, który w razie wątpliwości może nie podpisywać ustawy (zgłosić tak zwane weto), wtedy ustawa wraca do Sejmu, który musi ją ponownie przyjąć, ale większością 3/5 głosów (w normalnym trybie wystarczy więcej niż połowa głosów). Prezydent może także skierować ustawę przed podpisaniem do Trybunału Konstytucyjnego, aby ocenił jej zgodność z Konstytucją. Jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzeknie, że ustawa jest zgodna z Konstytucją Prezydent musi ją podpisać, jeżeli natomiast okaże się niezgodna, to Prezydent może podpisać ustawę z pominięciem przepisów, które Trybunał uznał za niekonstytucyjne lub zwrócić ją Sejmowi w celu usunięcia niezgodności z Konstytucją. Prezydent ma również prawo wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności z Konstytucją ustaw, umów międzynarodowych lub rozporządzeń, które już obowiązują. Trybunał może je uchylić, jeżeli uzna, że są niezgodne z Konstytucją.

W zakresie stanowienia prawa Prezydent ma także możliwość składania w Sejmie własnych projektów ustaw, w tym zmieniających Konstytucję, które są procedowane następnie w Parlamencie w taki sam sposób, jak projekty zgłaszane przez rząd czy przez posłów.

Organizator struktur państwowych

Prezydent ma wiele kompetencji związanych z organizowaniem działalności innych instytucji państwowych, np. Sejmu, Senatu, rządu czy też sądów. Ma w tym zakresie również prawo powoływania osób kierujących najważniejszymi instytucjami państwowymi. Dzięki temu może mieć pośredni wpływ na funkcjonowanie tych instytucji. Do kompetencji Prezydenta należy m.in.:

• zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu oraz do Parlamentu Europejskiego,
• zwoływanie pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu i Senatu,
• zarządzanie referendum ogólnokrajowego,
• desygnowanie i powoływanie Premiera,
• powoływanie Rady Ministrów, czyli rządu, na wniosek Premiera i odbieranie przysięgi od jej członków,
• odwoływanie ministra na wniosek Premiera lub na wniosek Sejmu (tak zwane wotum nieufności),
• przyjmowanie dymisji rządu i powierzanie mu dalszego sprawowania funkcji do czasu powołania nowego rządu,
• powoływanie sędziów sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych,
• powoływanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego.
• powoływanie 2 członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz 2 członków Rady Mediów Narodowych,
• nadawanie stopni oficerskich: podporucznika, generała i admirała czy Marszałka Polski.

Wymienione wyżej kompetencje są ograniczone Konstytucją, która określa w jaki sposób Prezydent ma je realizować. Konstytucja w wielu przypadkach nakłada na Prezydenta obowiązek podjęcia decyzji w określonym czasie, np. Prezydent musi zarządzić wybory do Sejmu i Senatu nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia ich kadencji. Wiele decyzji Prezydenta wymaga tak zwanej kontrasygnaty, czyli zgody Premiera, a na stanowiska państwowe Prezydent mianuje osoby wskazane przez inne instytucje, np. stopnie wojskowe nadawane są przez Prezydenta na wniosek Ministra Obrony Narodowej, a ambasadorów Prezydent mianuje na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych.

Prezydent w sytuacjach kryzysowych

W czasie zewnętrznego zagrożenia lub zbrojnej napaści na terytorium Polski, a także wtedy, gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, Prezydent na wniosek rządu może wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa. Podczas wojny Prezydent, we współpracy z rządem, kieruje obroną naszego kraju. Jeśli nie ma możliwości zwołania posiedzenia Sejmu, prezydent na wniosek rządu wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w sprawach ograniczenia wolności, praw człowieka i obywatela oraz zasad wyrównania strat majątkowych wynikających z tych ograniczeń.
Prezydent na wniosek rządu wprowadza stan wyjątkowy w części lub w całym kraju w przypadku zagrożenia ustroju, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Na wniosek Premiera może postanowić o użyciu oddziałów wojska do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane.

W przypadku konfliktu zbrojnego lub dla wzmocnienia sił państwa sojuszniczego, misji pokojowej oraz akcji zapobiegnięcia aktom terroryzmu lub ich skutkom Prezydent na wniosek rządu lub Premiera decyduje o wysłaniu polskich żołnierzy za granicę.

Inne uprawnienia Prezydenta

Prezydent ma także inne uprawnienia, związane z pełnieniem roli głowy państwa, np.:

• nadaje ordery i odznaczenia państwowe oraz wojskowe,
• nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na zrzeczenie się go,
• stosuje prawo łaski, czyli całkowite lub częściowe darowanie lub złagodzenie kary orzeczonej przez sąd,
• wprowadza żałobę narodową,
• ma prawo zwracania się z orędziem do Sejmu, do Senatu lub do Zgromadzenia Narodowego, a za pośrednictwem mediów publicznych, z orędziem do obywateli.

Prezydent podejmuje decyzje w formie rozporządzeń i zarządzeń, które publikowane są Monitorze Polskim. Urzędem obsługującym Prezydenta jest Kancelaria Prezydenta, której szefa powołuje i odwołuje Prezydent. W sprawach najwyższej wagi Prezydent może zwoływać Radę Gabinetową, którą tworzy rząd obradujący pod przewodnictwem Prezydenta. Rada nie podejmuje decyzji, służy wypracowaniu wspólnych stanowisk w sprawach kluczowych dla Polski. Prezydent może także zwoływać posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Narodowego, jeżeli chce zasięgnąć opinii w sprawach bezpieczeństwa państwa. W posiedzeniach Rady biorą udział m.in. Marszałkowie Sejmu i Senatu, Premier, ministrowie, szefowie partii politycznych zasiadających w Parlamencie.

Nie tylko Bóg i historia

Prezydent RP jest wybierany bezpośrednio przez obywatelki i obywateli, a nie przez Parlament, co powoduje, że jest w dużej mierze niezależny od Parlamentu.  Ale nie jest tak, że Prezydent, jak to się zwykło mówić, odpowiada tylko przez Bogiem i historią. Przede wszystkim odpowiada przed Narodem, który go ocenia i podejmuje decyzje w wyborach. Konstytucja przewiduje również sytuacje, w którym można Prezydenta pozbawić funkcji w trakcie sprawowania kadencji. Jeżeli zaistnieje sytuacja, w której prezydent nie jest w stanie sprawować urzędu, na przykład z powodu choroby, zastępuje go Marszałek Sejmu. Decyzję w tej sprawie podejmuje Trybunał Konstytucyjny lub Zgromadzenie Narodowe (połączone izby Sejmu i Senatu). Zgromadzenie Narodowe może oskarżyć Prezydenta o złamanie Konstytucji, ustawy lub o przestępstwo. W takim przypadku Prezydent zostaje zawieszony, a jeśli Trybunał Stanu uzna go za winnego, może usunąć go z urzędu.

Idealny kandydat

Część kompetencji Prezydenta RP jest związana z jego rolą głowy państwa i reprezentowaniem Polski na arenie międzynarodowej. Wszyscy chcielibyśmy, żeby Prezydent godnie reprezentował Polskę, a do tego z pewnością przydają się takie cechy kandydata, jak dobre wykształcenie, znajomość języków obcych, obycie, prezencja czy swojego rodzaju charyzma.

Prezydent ma także wiele istotnych uprawnień dotyczących funkcjonowania państwa, ale w korzystaniu z większości z nich Konstytucja nie daje Prezydentowi swobody.  Wiele decyzji Prezydenta jest ograniczonych decyzjami innych organów państwa, ale działa to w drugą stronę: istotne decyzje tych organów zależą od akceptacji Prezydenta. To świadomy zabieg, służący temu, aby instytucje państwowe się wzajemnie uzupełniały i kontrolowały, w myśl wspomnianej zasady trójpodziału władz. A to oznacza, że Prezydent musi współpracować z innymi instytucjami państwa, przede wszystkim z Premierem i rządem, dla dobra Polski i Polaków. Powinien być zatem człowiekiem otwartym na różnorodność, bezkonfliktowym, komunikatywnym, zdecydowanym, ale otwartym na argumenty innych, mającym autorytet, uczciwym i przestrzegającym prawa i zasad współżycia społecznego. A przede wszystkim powinien kierować się interesem Narodu, który go wybrał, a nie interesem środowiska politycznego, z którego się wywodzi.