18 marca 2025 roku uczestniczyłam w konferencji pt. „Alternatywna ochrona roślin – korzyści dla rolników, konsumentów i środowiska”, zorganizowanej przez Koalicję Żywa Ziemia oraz PAN Europe – Pesticide Action Network pod honorowym patronatem Komisji Europejskiej w Polsce. Wydarzenie zgromadziło badaczy, naukowców, rolników oraz przedstawicieli różnych organizacji i instytucji państwowych.
Głównym przesłaniem konferencji było jak najszybsze wycofanie z rolnictwa UE syntetycznych środków ochrony roślin (pestycydów). Przesłanie to zostało poparte głosami naukowców z różnych ośrodków badawczych w Polsce. Badania naukowe dowodzą, że chemiczne pestycydy stanowią zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz całych ekosystemów i ich bioróżnorodności.
Politechnika Białostocka prowadzi od wielu lat unikatowe badania wpływu syntetycznych pestycydów na komórki człowieka (in vitro). Wynika z nich, że te substancje wpływają na układ hormonalny i rozrodczy człowieka, wywołują różne choroby, zwłaszcza nowotwory. Nasilają stres oksydacyjny w komórkach, prowadząc do produkcji wolnych rodników i obniżenia poziomu antyoksydantów. Stymulują wzrost komórek nowotworowych w nowotworach hormonozależnych, mają także stymulujący wpływ na komórki rakowe czerniaka. Co zaskakujące, im mniejsze stężenie tych pestycydów, tym efektywniej działają i stymulują komórki nowotworowe – mówiła dr hab. Agata Jabłońska-Trypuć, Politechnika Białostocka, Wydział Budownictwa i Nauk o Środowisku, Katedra Chemii, Biologii i Biotechnologii.
Poranna rosa w ogrodzie.
Unia Europejska posiada jeden z najlepszych systemów kontroli dopuszczalnych środków ochrony roślin na świecie. Niemniej jednak, dopuszczone substancje nadal mogą powodować procesy nowotworowe w komórkach ludzkich, blokować działanie enzymów oraz procesy samoregulacyjne organizmu, takie jak mechanizmy antyoksydacyjne, a także prowadzić do zmian hormonalnych. Co więcej, brakuje badań długofalowych skutków pozostałości pestycydów w naszych organizmach, ponieważ są one bardzo kosztowne i prowadzone jedynie przez dwa ośrodki na świecie. Tymczasem każde kolejne pokolenie ludzi gromadzi coraz więcej pozostałości pestycydów, a skutki tej kumulacji nie są znane.
Proces wycofywania pestycydów z rynku i użytkowania trwa już od pewnego czasu na terenie całej UE. Niestety, ostatnie zawirowania związane z Zielonym Ładem spowolniły i wydłużyły ten proces.
Chaber bławatek w zbożu.
Alternatywą dla syntetycznych pestycydów są coraz powszechniejsze biologiczne środki ochrony roślin oraz inne mechaniczne i biologiczne techniki zwalczania chorób, chwastów czy szkodników. Ochrona biologiczna polega na wykorzystaniu organizmów pożytecznych i czynników naturalnych do zwalczania szkodników i patogenów roślin oraz stworzeniu tym organizmom korzystnych warunków rozwoju. Przykłady biopestycydów obejmują:
- Mikroorganizmy: grzyby, bakterie, wirusy owado- i grzybobójcze.
- Makroorganizmy: pasożyty i drapieżniki owadów.
- Biotechniczne środki: substancje naturalne, np. wyciągi i ekstrakty z roślin.
- Semiozwiązki: feromony owadów.
Stosowanie biologicznych środków ochrony roślin obniża ryzyko uodpornienia na tego rodzaju interwencje oraz zmniejsza pozostałości tych substancji w środowisku i w organizmach żywych.
Popyt na biopestycydy rośnie, ale nadal stanowią one tylko niewielką część światowego rynku pestycydów. W 2020 roku na rynek UE miało trafić zaledwie 60 biopestycydów oraz 450 pestycydów syntetycznych. [1]
Prelegenci podkreślali potrzebę szerokiej edukacji na temat szkodliwości syntetycznych pestycydów wśród rolników, młodego pokolenia i konsumentów. Edukacja ta powinna obejmować informacje związane z właściwym używaniem syntetycznych środków ochrony roślin, gdyż rolnicy często nie czytają instrukcji stosowania pestycydów, co powoduje zagrożenie dla ich własnego zdrowia, zdrowia ich rodzin, środowiska oraz konsumentów.
Uczestnicy konferencji podkreślali potrzebę tworzenia i upubliczniania rzetelnych informacji na temat powodów wycofywania syntetycznych środków ochrony roślin oraz wprowadzania alternatywnych metod i technik walki z chorobami i szkodnikami. Należy podkreślać konsekwencje środowiskowe i zdrowotne dla ludzi. Troska powinna dotyczyć nie tylko plonów, ale również zdrowia rolników, konsumentów i środowiska naturalnego.
Zwracano uwagę, że od właściwego stosowania pestycydów zależy życie owadów pożytecznych, takich jak pszczoły, które są bioindykatorami czystego środowiska i zapylaczami, bez których nie wyprodukujemy żywności.
Dziewanna odwiedzana przez pszczoły i trzmiele.
W trakcie konferencji poruszono kwestię promocji i rozwoju certyfikowanej produkcji ekologicznej w Polsce, oznaczanej symbolem zielonego liścia z gwiazdkami. W tym systemie priorytetowo stosuje się biologiczne metody ochrony roślin, a dopiero w przypadku ich nieskuteczności sięga się po pestycydy oparte na naturalnych składnikach lub, w ograniczonym zakresie, na związkach miedzi. Jedna z uczestniczek konferencji zasugerowała, że produkty pochodzące z rolnictwa ekologicznego powinny być zalecane przez lekarzy pacjentom onkologicznym. [2]
Niestety, produkcja ekologiczna w Polsce wciąż stanowi niewielki segment rynku. Według danych z 2022 roku, powierzchnia upraw ekologicznych wynosiła około 554,6 tys. hektarów, co stanowi 3,5% całkowitej powierzchni użytków rolnych w kraju. Dla porównania, średnia dla Unii Europejskiej wynosi 9,9% . Wartość rynku żywności ekologicznej w Polsce w 2023 roku szacowano na około 1,5 miliarda złotych, co odpowiada jedynie 0,5% wartości całego rynku żywności. [3]
Podczas dyskusji głos zabrał również sadownik ekologiczny, który podzielił się doświadczeniami z prowadzenia 300-hektarowego sadu, w którym uprawia jabłonie, grusze, wiśnie oraz pomidory i ogórki. Zaznaczył, że rezygnacja z syntetycznych środków ochrony roślin w jego gospodarstwie pozwala uniknąć użycia około 11 milionów ton czystych substancji czynnych pestycydów rocznie, co unaocznia skalę chemizacji w konwencjonalnej produkcji żywności.
Jabłuszka bez oprysków.
Uczestnicy konferencji zastanawiali się, dlaczego w Polsce produkcja ekologiczna nie jest bardziej rozpowszechniona. Postulowano potrzebę edukacji oddolnej na temat ekologii, dbania o standardy metod ekologicznych oraz uczenia społeczeństwa, jak produkować zdrową żywność. Zwrócono uwagę na konieczność wyjaśniania znaczenia znaku zielonego liścia na produktach spożywczych, gdyż wśród konsumentów często pojawiają się wątpliwości co do jego autentyczności.
Znak rolnictwa ekologicznego, którym jest oznaczona żywność ekologiczna na terenie UE.
Jeden z prelegentów podkreślił, że kluczowym elementem ochrony roślin jest zdrowy mikrobiom gleby, który może odegrać istotną rolę w kontekście zmian klimatycznych. Zauważono również, że od dekad rolnicy są poddawani presji ekonomicznej, zmuszającej ich do intensyfikacji produkcji rolnej. W tym kontekście warto przyjrzeć się doświadczeniom małych gospodarstw ekologicznych w Austrii, które dynamicznie się rozwijają, mimo trudnych warunków rynkowych.
Skuteczność biologicznych środków ochrony roślin, takich jak wykorzystanie określonych bakterii, grzybów czy wirusów do zwalczania patogenów powodujących choroby w uprawach, jest porównywalna, a czasem nawet przewyższa skuteczność chemicznych pestycydów. Dlaczego więc nie decydujemy się na ich powszechne stosowanie, mimo wiedzy o szkodach wyrządzanych przez chemiczne środki ochrony roślin? Presja ekonomiczna na rolników, którzy chcą utrzymać się na rynku, skłania ich do intensyfikacji produkcji szybkimi metodami w celu osiągnięcia zysku. Dodatkowo, naciski ze strony globalnych producentów pestycydów utrudniają wprowadzenie zmian.
Furczak gołąbek – motyl z rodziny zawisakowatych wypijający nektar z kielichów floksów (płomyków).
Konkluzja z konferencji jest jasna: można pogodzić interesy rolników, społeczeństwa i środowiska. Dostępne na rynku biologiczne metody ochrony roślin oraz techniki agroekologiczne, które pozwalają na produkcję zdrowej, wysoko jakościowej żywności. Za długo trwa proces przyzwalania na jałowienie gleb, przyczynianie się do chorób ludzi i zwierząt oraz zatruwanie środowiska naturalnego – warsztatu pracy rolników. W tym celu trzeba tłumaczyć i edukować społeczeństwo, jak jest z chemią w rolnictwie, jakie są alternatywy, jak to sprawdzać na poziomie sklepu, jak wspierać rolników, którzy produkują zdrową żywność.
Nagranie konferencji znajdziesz tutaj
pestycydy_postulaty_Koalicja_Żywa_Ziemia_PAN_Europe
[1] Atlas pestycydów
[2] Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2021-2022
[3] WiOM Warzywa i Owoce Miękkie+2Praska Giełda Spożywcza+2Dla Handlu+2
Fotografie: Monika Mazurczak-Kaczmaryk
