Czym różni się konflikt pozaprawny od naruszenia prawa i czy na każde takie naruszenie w przypadku funduszu sołeckiego można znaleźć ,,paragraf’’? Jak nauczyć się rozpoznawać, który problem należy rozwiązywać drogą prawną, a który nadaje się na reakcje oddolne mieszkańców? Poniżej znajdują się odpowiedzi na te i inne pytania.
Działania zgodne z prawem
Fundusz sołecki przeprowadzony zgodnie z prawem polega na jego wyodrębnieniu, zaplanowaniu i uchwaleniu oraz wykonaniu i rozliczeniu na podstawie i w granicach obowiązującego prawa. Wszelkie czynności związane z funduszem sołeckim, które podejmują organy gminy (wójt i rada gminy), organy sołectwa (sołtys i zebranie wiejskie) oraz inne zaangażowane podmioty (np. organizacje lokalne) muszą być więc zgodne choćby ze wspominanymi już ustawami o samorządzie gminnym, o funduszu sołeckim, o finansach publicznych, a także ze statutem gminy oraz statutem sołectwa.
Działania niezgodne z prawem
Jeśli w którymkolwiek punkcie cyklu funduszu sołeckiego dojdzie do czynności sprzecznej z przepisami prawa, wykraczającej poza regulację przepisów lub modyfikującej te przepisy, możemy mówić o działaniu niezgodnym z prawem. Oto kilka przykładów:
- rada gminy podjęła uchwałę w sprawie niewyrażenia zgody na wyodrębnienie funduszu sołeckiego na lata 2025-2030 – jest to działanie niezgodne z prawem, ponieważ z ustawy o funduszu sołeckim wynika wprost, że niewyrażenie zgody na wyodrębnienie funduszu sołeckiego ma zastosowanie wyłącznie do kolejnego roku budżetowego.
- zebranie wiejskie uchwaliło wniosek w sprawie funduszu sołeckiego, którego projekt przedstawiło koło gospodyń wiejskich – jest to działanie niezgodne z prawem, ponieważ koło gospodyń wiejskich nie ma inicjatywy w sprawie funduszu sołeckiego. Oczywiście koło gospodyń wiejskich może zwrócić się ze swoim pomysłem do prawowitych inicjatorów, ale samo nie ma możliwości wystąpienia z projektem wniosku.
- wójt przyjął wniosek w sprawie przeznaczenia środków z funduszu sołeckiego i uwzględnił wydatki na wymienione w nim przedsięwzięcia w projekcie budżetu gminy. Budżet ten został następnie uchwalony przez radę gminy. W kolejnym roku wójt stwierdził jednak, że nie wykona przedsięwzięć z funduszu sołeckiego, ponieważ będą one za dużo kosztowały – jest to działanie niezgodne z prawem, ponieważ wniosek nieodrzucony pociąga za sobą obowiązek realizacji przedsięwzięć.
Inne nieprawidłowości
Istnieją również takie sytuacje, które są ewidentnie nieprawidłowe, ale mimo wszystko formalnie nie stanowią naruszenia prawa:
- uczniowie i rodzice otrzymali za pośrednictwem dziennika elektronicznego informację, że dobrze byłoby, gdyby poparli pomysł szkoły na przekazanie środków z funduszu sołeckiego – wygląda to na wykorzystanie narzędzia (dziennika) na potrzeby, do których nie został stworzony, w celu wpłynięcia na opinię rodziców. Niektórzy rodzice mogą bowiem obawiać się, że brak poparcia odbije się na sytuacji ich dzieci. Nie powinno tak być, ale formalnie szkoła nie ma inicjatywy w sprawie funduszu sołeckiego, więc jej działania należy traktować jedynie jako apel. Przy czym nie ma nic złego w tym, żeby szkoła zachęcała mieszkańców do formalnego zainicjowania określonych pomysłów, ale powinna zrobić to we właściwych okolicznościach (np. na spotkaniu dotyczącym funduszu sołeckiego, do którego dostęp mają wszyscy mieszkańcy).
- zebranie wiejskie w sprawie funduszu sołeckiego zaplanowano na godzinę 13, a informację na ten temat wywieszono na tablicy ogłoszeń oraz zamieszczono post w mediach społecznościowych, w zamkniętej grupie gromadzącej strażaków – jest to działanie nieprawidłowe, ponieważ o zebraniu wiejskim należy informować w taki sposób, aby dotrzeć do jak największej liczby mieszkańców oraz organizować w takich godzinach, aby mogło przyjść na nie jak najwięcej osób. W przepisach statutów sołectw zwykle nie ma jednak tak szczegółowych wytycznych co do zwoływania zebrań wiejskich, więc nawet jeśli wygląda na to, że celem zwołania zebrania (na podanym przykładzie) było zwiększenie szans na przegłosowanie przedsięwzięć powiązanych z działaniami ochotniczej straży pożarnej, to formalnie nie jest to naruszenie prawa.
- wójt wysłał do wszystkich sołtysów pismo, w którym poinformował, że zebrania wiejskie muszą ująć we wnioskach w sprawie przeznaczenia funduszu sołeckiego przedsięwzięcia związane z naprawą dróg gminnych. Mieszkańcy mieli inne pomysły, ale po odczytaniu listu od wójta i za namową sołtysów, ostatecznie przeznaczyli środki na remont dróg – wszelkie naciski wójta na mieszkańców w sprawie przeznaczenia funduszu sołeckiego są naruszeniem prawa. Jeśli jednak zebranie wiejskie zdecydowało się uchwalić przedsięwzięcia ,,zasugerowane’’ przez wójta, to nie dochodzi do naruszenia prawa. Formalnie bowiem liczy się wola mieszkańców wyrażona w postaci uchwały.
Konsekwencje prawne
W ustawie o funduszu sołeckim wprowadzono różne wymogi, warunki i terminy na podejmowanie konkretnych czynności. Trzeba mieć jednak świadomość, że nie przewidziano w niej żadnych szczególnych sankcji za naruszenie przepisów. Oznacza to, że naruszenie przepisów dotyczących funduszu sołeckiego można zgłaszać wyłącznie na zasadach ogólnych. O jakich środkach mowa:
- skargi, wnioski i petycje – prawo do składania skarg, wniosków i petycji przysługuje każdemu. Skargę można złożyć przykładowo na wójta do rady gminy, gdy nie zrealizował przedsięwzięć z funduszu sołeckiego. Wniosek można złożyć przykładowo do rady gminy, pokazując argumenty mieszkańców przemawiające za przywróceniem funduszu sołeckiego. Z kolei petycja skierowana do rady gminy może dotyczyć konieczności wyeliminowania wadliwych przepisów statutu sołectwa.
- kontrole organów nadzoru – o unieważnienie nieprawidłowych przepisów statutu sołectwa można zawnioskować do wojewody (wniosek o wydanie przez wojewodę rozstrzygnięcia nadzorczego) i może to zrobić każdy. Do regionalnej izby obrachunkowej można z kolei zgłosić naruszenia przy wydatkach z budżetu gminy. Co prawda izba nie wszczyna kontroli na wniosek mieszkańców, ale po otrzymaniu informacji, może zainteresować się tematem z własnej inicjatywy.
- postępowanie przed sądem administracyjnym – mieszkaniec lub mieszkanka może próbować zaskarżyć do wojewódzkiego sądu administracyjnego uchwałę rady gminy w sprawie odrzucenia wniosku sołectwa. Nie jest to jednak proste zadanie, ponieważ w pierwszej kolejności osoba skarżąca musi wykazać, że uchwałą naruszono jej interes prawny, a sądy podchodzą do tego pojęcia bardzo restrykcyjnie.
- postępowanie karne – jeśli wójt nie zrealizował funduszu sołeckiego, to każdy może złożyć zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa w postaci niedopełnienia przez funkcjonariusza publicznego obowiązku prawnego. Należy jednak korzystać z tego środka z ostrożnością.
- odpowiedzialność polityczna – czasami jedynym sposobem „rozliczenia’’ z działań w sprawie funduszu sołeckiego, jest wybór kogoś innego na wójta czy sołtysa. Okazją do zwrócenia uwagi na nieprawidłowości jest też debata w sprawie raportu o stanie gminy.
Reakcje prawne a reakcje pozaprawne
Nie każda nieprawidłowość wymaga ingerencji prawnej. Jak zostało już też wyjaśnione, nie każdą nieprawidłowość da się ,,naprawić’’ przy pomocy środków prawnych. Warto pamiętać, że w wielu sytuacjach nieprawidłowe zachowania wynikają z różnicy zdań, chęci zaznaczenia swojej pozycji czy zamknięcia na dialog. Zanim postraszymy kogoś sądem, warto zacząć od innych działań. Czasami wystarczy zwykła rozmowa, oddolna akcja mieszkańców lub połączenie sił przez sołtysów. Warto też łączyć reakcje pozaprawne z prawnymi. Działania prawne będą w tym przypadku jedynie narzędziem służącym do zabrania głosu przez mieszkańców w bardziej sformalizowany sposób.
Przykład z życia wzięty – spór o świetlicę
Wyobraźmy sobie, że w ramach funduszu sołeckiego wszystkie przedsięwzięcia zaplanowano na dodatkowe wyposażenie nowo powstałej świetlicy wiejskiej (w budynku należącym do gminy). Gmina wykonała przedsięwzięcia, świetlica zaczęła działać, ale pojawił się poważny problem. Okazało się, że klucze do świetlicy otrzymało kilka osób, między innymi koło gospodyń wiejskich, które nie pozwala mieszkańcom i sołtysowi na korzystanie z pomieszczeń w te dni tygodnia, podczas których wykorzystuje przestrzeń na potrzeby własnej działalności. Sołtys twierdzi, że koło narusza prawo choćby dlatego, że to on został wyznaczony do dbania o świetlicę, a przybory zakupione z funduszu sołeckiego muszą służyć wszystkim. Koło twierdzi z kolei, że sołtys oczernia ich działalność, ponieważ gmina pozwoliła na korzystanie ze świetlicy gospodyniom właśnie na takich zasadach.
W takiej sytuacji warto byłoby rozpocząć od zorganizowania spotkania, które poprowadziłaby wyznaczona bezstronna osoba. Zarówno sołtys, jak i koło gospodyń wiejskich, mieliby okazję wyjaśnić fakty dotyczące ustaleń w sprawie korzystania ze świetlicy wiejskiej, które poczynili z urzędem (np. pokazując odpowiednie dokumenty). Mieszkańcy mogliby zadać interesujące ich pytania obu ,,stronom’’. Dobrze byłoby również zaprosić przedstawiciela urzędu gminy, który wyjaśniłby jakie są podstawowe zasady działania świetlic wiejskich w gminie, tj. kto ponosi odpowiedzialność za budynek, czy wójt wyznaczył opiekuna świetlicy wiejskiej, czy podpisano w tej sprawie jakąkolwiek umowę, czy świetlicę wiejską użycza się do bezpłatnego korzystania organizacjom lokalnym i na jakich zasadach, czy gmina podpisała jakąkolwiek umowę w tym zakresie z kołem gospodyń wiejskich oraz czy istnieje regulamin korzystania ze świetlic wiejskich i co z niego wynika.
Ze spotkania powinna powstać notatka odzwierciedlająca wszystkie głosy, a na jej podstawie warto zaplanować kolejne działania. Jeśli okazało się, że w gminie nie ma regulaminu korzystania ze świetlic bądź regulamin istnieje, ale zawarte w nim zasady są przestarzałe lub nie odpowiadają potrzebom społeczności, to wspólnymi siłami można nakłonić gminę do stworzenia lepszego regulaminu. Sołtys może zaapelować do wójta, aby z pomocą urzędu przygotował projekt regulaminu, a następnie poddał go konsultacjom społecznym. Można też przygotować założenia regulaminu samodzielnie, w gronie społeczności sołtysów, mieszkańców różnych sołectw oraz organizacji lokalnych, a następnie złożyć w tej sprawie petycję popartą podpisami zainteresowanych osób. Niezależnie od wybranego planu działania, jest ono nakierowane na osiągnięcie porozumienia. Wykorzystanie dostępnych narzędzi prawnych (np. petycja, projekt regulaminu) jest tu jednak jedynie środkiem do osiągnięcia celu, a nie sposobem na wyciąganie konsekwencji prawnych.
POBIERZ PORADNIK W PLIKU PDF
