Wieś, która realizuje strategię rozwoju ma większe szanse na to, że jej mieszkańcy będą zintegrowani wokół wspólnych celów, będą czuć się współodpowiedzialni za swoją społeczność i będą angażować się w działania na jej rzecz. Dzięki temu, wspólnymi siłami, przy wykorzystaniu zasobów zewnętrznych stworzą wieś odporną na zagrożenia i przyjazną dla wszystkich.
Co to jest strategia rozwoju?
Strategia to plan działań w dłuższej perspektywie na przykład 3, 5 ,10 czy 20 lat. Planowanie strategiczne pozwala działać skuteczniej i efektywniej na rzecz rozwoju kraju, regionu, społeczności lokalnej. Dlatego rząd tworzy różnego rodzaju strategie dotyczące kompleksowego rozwoju kraju, czy też poszczególnych jego aspektów, np. kapitału ludzkiego czy ekologii. Strategie rozwoju tworzą samorządy regionalne, powiaty, gminy, ale także firmy czy organizacje pozarządowe.
Strategie pozwalają określić cele rozwojowe i ukierunkować działania rządu, samorządów czy firm na ich osiąganie. Strategie są tworzone, bo są potrzebne, ale niekiedy wymaga tego prawo, tak jest na przykład w przypadku strategii rządowych czy regionalnych. Gminy i powiaty na razie nie mają takiego obowiązku, ale tworzą strategie po to, żeby wiedzieć, jak mają się rozwijać w przyszłości, i jak tym procesem rozwoju zarządzać.
Po co sołectwu strategia?
Prawo nie wymaga, aby sołectwo miało swoją strategię rozwoju, nie narzuca jej kształtu ani zawartości. Dzięki temu strategia rozwoju sołectwa może i powinna być o wiele prostsza, niż strategia rozwoju gminy czy województwa. Wiele sołectw ma już swoje strategie, tworzone najczęściej w ramach regionalnych programów Odnowy Wsi, w których jest to warunek konieczny do pozyskania wsparcia. Te strategie przygotowywane są zgodnie z określonymi w programach wymogami, a przyjmowane są nie tylko przez zebrania wiejskie, ale także przez rady gmin, bo to one są beneficjentami programów Odnowy Wsi.
Ale nawet jeżeli nikt od nas tego nie wymaga, warto pomyśleć o przygotowaniu i realizowaniu strategii rozwoju wsi, bo to zwiększa szanse na:
- zaplanowany, ciągły i harmonijny proces rozwoju wsi, zgodny z potrzebami jej mieszkańców,
- efektywniejsze wykorzystanie w tym procesie zasobów wewnętrznych i zewnętrznych, zarówno finansowych, rzeczowych, jak i ludzkich,
- lepsze zarządzanie wsią przez zebranie wiejskie i sołtysa oraz lepsze dostosowanie do potrzeb wsi działań, podejmowanych przez radę gminy i wójta,
- włączenie się mieszkańców w myślenie o przyszłości swojej społeczności i zaangażowanie we wspólne działania na rzecz jej rozwoju,
- wspólne zastanowienie się, jak ma się rozwijać nasza społeczność, co chcemy wspólnie osiągnąć, co musimy zrobić, żeby to osiągnąć i czego do tego będziemy potrzebować.
A to w konsekwencji przełożyć się może na lepsze zaspokajanie potrzeb mieszkańców wsi, ich integrację oraz wzrost ich zadowolenia z otoczenia, w którym żyją.
Co powinno się znaleźć w strategii sołeckiej?
Zdarza się, że prawo czy też wymagania instytucji finansujących tworzenie i realizację strategii, określają, jakie elementy ma zawierać strategia, i w jaki sposób powinna zostać przygotowana. Tak jest na przykładach we wspomnianych programach Odnowy Wsi. Jeżeli robimy strategię sołectwa z własnej inicjatywy, to jej zawartość i sposób przygotowania zależą przede wszystkim od naszych potrzeb i możliwości. Każda strategia musi jednak uwzględniać kilka podstawowych elementów.
Pierwszym z nich jest diagnoza wsi. Diagnoza pozwala poznać jak najlepiej potrzeby i oczekiwania różnych grup mieszkańców oraz zasoby wsi (naturalne, społeczne, gospodarcze, infrastrukturalne), które mogą służyć zaspokajaniu potrzeb mieszkańców. Dobra diagnoza powinna być oparta nie tylko na wiedzy, obserwacjach i odczuciach mieszkańców, ale także na zobiektywizowanych danych, które możemy pozyskać np. z urzędu gminy czy od organizacji pozarządowych. Diagnoza to punkt wyjścia do określenia kolejnych elementów strategii.
Drugi, istotny element strategii to wspólna wizja naszej wsi, do której spełnienia będziemy razem dążyć. Wizja powstaje na podstawie wyników diagnozy i jest z reguły rodzajem wspólnego mianownika dla zróżnicowanych potrzeb i oczekiwań mieszkańców. To swoista deklaracja, o jaką wieś nam chodzi, pod którą może się podpisać, jeżeli nie wszyscy, to na pewno większość mieszkańców. Stąd z reguły wizja jest ogólna, ale dzięki temu nikogo nie wyklucza. Wizja określona na przykład w taki sposób: nasza wieś jest miejscem przyjaznym i bezpiecznym dla wszystkich mieszkańców, pozwala każdemu widzieć korzyści dla siebie i zachęca w związku z tym każdego do działania na jej rzecz.
Ze wspólnej wizji oraz ze zdiagnozowanych potrzeb mieszkańców wynikają cele, które chcemy osiągnąć, na przykład w perspektywie 3 czy 5 lat. Cele powinny przyczyniać się do realizacji wizji naszej wsi, ale muszą być realne, dostosowane do naszych możliwości. Przez pięć lat możemy się skoncentrować na tym, co uważamy za najważniejsze, najpilniejsze albo najbardziej użyteczne, a w następnych latach wyznaczymy sobie kolejne cele służące osiąganiu wspólnej wizji. Ważne jest także, aby celom przypisać wymierne wskaźniki ich osiągnięcia, po to, żebyśmy sami mogli ocenić, czy udało nam się je zrealizować. Jeżeli naszym celem jest np. wzrost zaangażowania mieszkańców w działania na rzecz społeczności, to określmy np., że po 5 latach realizacji strategii ten cel uznamy za osiągnięty, jeżeli co najmniej 80% mieszkańców wsi w wieku powyżej 15 lat będzie się angażować w realizację działań służących całej społeczności.
Kolejny element strategii to zaplanowanie, w jaki sposób chcemy te cele osiągnąć. Można to zrobić np. poprzez przypisanie poszczególnym celom kluczowych zadań, które musimy zrealizować w ciągu 3 czy 5 lat. Pomocne w zaplanowaniu zadań jest przeprowadzenie analizy SWOT, czyli określenie mocnych i słabych stron naszej społeczności pod kątem realizacji strategii oraz potencjalnych szans i zagrożeń dla osiągnięcia planowanych celów. Dzięki temu możemy tak zaplanować zadania, aby maksymalnie wykorzystać nasze mocne strony i rysujące się szanse oraz wyeliminować czy też uniknąć słabych stron i zagrożeń. Zadania powinny być zaplanowane w czasie, czemu służy opracowanie harmonogramu ich realizacji.
Po określeniu zadań musimy zaplanować zasoby, które będą niezbędne, żeby je zrealizować. Chodzi przede wszystkim o te zasoby, które są najpewniejsze, czyli mieszkańców wsi, jej infrastrukturę czy zasoby naturalne, ale także zasoby zewnętrzne, które możemy pozyskać, np. z budżetu gminy, regionu, rządu, programów unijnych czy prywatnych darczyńców. W strategii dobrze jest nie tylko wskazać zasoby, ale w miarę możliwości określić źródła ich pozyskania.
Ostatni niezbędny element strategii to zaplanowanie, kto i w jaki sposób będzie zarządzał jej wdrażaniem. Tu możliwe są różne rozwiązania, ale z pewnością przyjęcie strategii, monitorowanie i ocena jej realizacji to kompetencje zebrania wiejskiego. Sołtys zarządza realizacją strategii, ale nie sam, powinna mu w tym pomagać rada sołecka, wzmocniona czy uzupełniona przez osoby, które zaangażowane były w przygotowanie strategii oraz przedstawicieli organizacji czy lokalnych firm, które mogą mieć istotne znaczenie w realizacji strategii.
Strategia musi zostać spisana, przyjęta przez zebranie wiejskie i oczywiście udostępniona wszystkim mieszkańcom oraz przekazana do informacji radzie gminy i wójtowi.
Najprostsza struktura strategii rozwoju sołectwa
Kto i jak powinien przygotować strategię rozwoju sołectwa?
Proces przygotowania strategii może zainicjować lokalny lider: sołtys, komendant ochotniczej straży pożarnej czy przewodnicząca zarządu koła gospodyń wiejskich. Inicjatywa może wyjść także od wójta czy radnych gminnych. Niezależnie od tego, kto jest inicjatorem, decyzję o przygotowaniu strategii rozwoju sołectwa powinna podjąć jego najważniejsza władza, czyli zebranie wiejskie. Nie zmienia to faktu, że lokalny lider, który wyszedł z pomysłem, ma najczęściej istotną rolę w zachęcaniu, motywowaniu i moderowaniu przygotowania strategii, a bardzo często także w rozładowywaniu potencjalnych konfliktów.
Do tworzenia strategii należy zaprosić wszystkich mieszkańców, choć oczywiście nie wszyscy z tego zaproszenia skorzystają. Na pewno warto zadbać o to, żeby w przygotowaniu strategii uczestniczyli: sołtys, rada sołecka oraz inne osoby, które z racji autorytetu lub reprezentowanej przez siebie organizacji mają wpływ na społeczność, np. przedstawiciele lokalnych stowarzyszeń, uczniowskich klubów sportowych, kół gospodyń wiejskich czy lokalnych mediów, księża, lokalni przedsiębiorcy.
Strategia opracowywana jest w trakcie spotkań osób, które chcą w tym procesie uczestniczyć. Proces powinien być moderowany, tak, aby doprowadził do opracowania strategii. Jeżeli chętnych do pracy nad strategią jest dużo, to można powołać grupę roboczą, która będzie krok po kroku opracowywać strategię, konsultując po drodze wypracowane propozycje z zebraniem wiejskim. Taka grupa może po przyjęciu strategii rozwoju sołectwa wspierać sołtysa w zarządzaniu wdrażaniem strategii.
Do czego i jak wykorzystać strategię rozwoju sołectwa?
O najważniejszych powodach, dla których warto mieć strategię rozwoju sołectwa była mowa na początku. Praktyka je w całości potwierdza. Strategia okazuje się przede wszystkim bardzo dobrym sposobem na włączanie mieszkańców w działania na rzecz społeczności, m.in. dlatego, że od początku uczestniczą w określaniu potrzeb, wspólnej wizji, celów i zadań. Dzięki temu nie tylko rozumieją strategię, ale się z nią identyfikują. Strategia stwarza dzięki temu możliwości łączenia indywidualnych dążeń i oczekiwań mieszkańców z potrzebami całej wspólnoty. A to zwiększa motywację do angażowania się w realizację zadań określonych w strategii i buduje w mieszkańcach poczucie współodpowiedzialności za całą społeczność.
Przygotowanie i realizacja strategii wymagają współpracy, włączania różnych osób i środowisk, dogadywania się, pomimo różnic, co do rzeczy najważniejszych. To integruje społeczność, wzmacnia wzajemne zaufanie i zmniejsza ryzyko zdominowania planowanych działań rozwojowych przez jedną osobę czy środowisko.
Praktyka pokazuje, że posiadanie strategii znakomicie ułatwia pozyskiwanie i wykorzystanie funduszy zewnętrznych. Dzięki strategii wiemy, ile, na co, kiedy i skąd będziemy potrzebować, możemy więc skutecznie i efektywnie pozyskiwać środki. Zaczynając od tego, co nam jest najbliższe, czyli funduszu sołeckiego i budżetu gminy, z którego mogą być finansowane działania w naszej wsi, poprzez pieniądze z programów rządowych, regionalnych czy unijnych, kończąc na prywatnych darczyńcach. Fundusze zewnętrzne może dla sołectwa pozyskiwać gmina, ale mogą to robić również organizacje pozarządowe czy lokalni przedsiębiorcy.
I wreszcie, co jest dziś szczególnie potrzebne, strategia umożliwia przewidywanie różnego rodzaju zagrożeń, kryzysów, które mogą nas czekać w przyszłości. Dzięki temu możemy zaplanować, jak się na nie przygotować. To element budowania naszej lokalnej odporności.
Strategia nie gwarantuje tego, że unikniemy tych kryzysów, ale zwiększa szanse na ograniczanie ich skutków dla naszej społeczności. Stwarza możliwość zaplanowania kompleksowych zadań, co zwiększa skuteczność naszych przygotowań na zagrożenia. Jeżeli na przykład nasza wieś jest narażona na skutki zmian klimatu w postaci powodzi, suszy czy gwałtownych wichur, to możemy zaplanować zadania dotyczące ochrony mieszkańców przed skutkami żywiołów, np. gromadzenie zapasów żywności i wody pitnej na wypadek zagrożenia, wyposażenie gospodarstw domowych w worki z piaskiem czy edukowanie mieszkańców, jak się zachowywać w sytuacjach kryzysowych.
Ale możemy również przewidzieć działania służące ograniczaniu ryzyka zajścia negatywnych zjawisk klimatycznych na naszym terenie, np. regularne oczyszczanie naszej rzeki, zalesianie przestrzeni między polami, co daje naturalną ochronę przed upałami czy wichurami, edukacja ekologiczna mieszkańców, aby nie przyczyniali się do degradacji środowiska i zmian klimatu, czy korzystanie z odnawialnych źródeł energii.
Takie kompleksowe podejście zwiększa szanse na budowanie realnej odporności naszej wsi, nie tylko na zagrożenia klimatyczne. Planując strategię powinniśmy myśleć również o innych zagrożeniach, które przynosi nam otoczenie, np. postępujący proces cyfryzacji usług publicznych może skutkować nie tylko wykluczeniem cyfrowym, ale w konsekwencji, także ograniczeniem dostępu mieszkańców naszej wsi do podstawowych usług publicznych. Inne zagrożenia to na przykład postępujące starzenie się Polek i Polaków, niosące za sobą ryzyko wykluczenia społecznego seniorów i pogarszania się jakości ich życia.
Realizacja strategii pozwala nam śledzić, czy wieś się rozwija w kierunku, który zaplanowaliśmy. Jeżeli nie, to powinniśmy zadać sobie pytanie, dlaczego tak jest. Czy ten kierunek jest nienajlepszy, czy np. określiliśmy cele czy zdania, które nie służą jego realizacji? Jeżeli tak jest, to musimy poprawić lub uzupełnić naszą strategię. Strategia nie jest wykuta w kamieniu, trzeba ją korygować, jeżeli okaże się, że jest taka potrzeba. Strategia nie jest po to, aby nas ograniczać, ale po to, aby pomóc nam rozwijać naszą społeczność.
***
W przygotowaniu strategii może pomóc m.in. obejrzenie webinarium Pracowni Samorządowej Fundacji Batorego „Jak i po co tworzyć strategię rozwoju sołectwa?” prowadzone przez Jacka Piwowarskiego
Informacje o programach Odnowy Wsi w poszczególnych województwach dostępne są na stronach urzędów marszałkowskich.
Zobacz również:
Komu służy i jak przygotować strategię rozwoju wsi?
