Dezinformacja – trucizna naszych czasów

Monika Mazurczak-Kaczmaryk, FWW
26 września 2024

„Czy czytała pani w Internecie, że Wołodymyr Zełenski kupił sobie willę za kilka milionów dolarów w Egipcie? Pokazywali jego zdjęcie na tle tego domu. Ja już nie wiem, czy ta wojna w Ukrainie naprawdę się dzieje?!” – mówi do mnie strapiona ekspedientka z lokalnego sklepiku dużego miasta w Polsce”.[1]

Dezinformacja

Dezinformacja, czyli świadome wprowadzanie ludzi w błąd, jest porównywana do wirusa, który infekuje umysł. Zmienia sposób, w jaki poznajemy i rozumiemy zjawiska, osłabiając krytycyzm i kontakt z rzeczywistością. Im silniejsze emocje towarzyszą danej wiadomości, tym łatwiej ulegamy dezinformacji. [2] Fałszywe informacje znane jako fake newsy (czyt. fejk niusy), w skrócie fejki [3] rozpowszechniają się wieloma drogami i bardzo szybko. Wpływają na nasze opinie, wzmagają podziały w społeczeństwie i sprzyjają mowie nienawiści (po angielsku hate czyt. hejt). [4]

Jak piszą autorzy badania „Dezinformacja Oczami Polaków”: „Należy zdawać sobie też sprawę, że dezinformacja nie jest już tylko problemem czysto informacyjnym, lecz stała się istotnym orężem w wojnie. Według respondentów służy dziś do manipulowania opinią społeczną (74%), wywołania paniki społecznej (57%) czy realizacji interesów politycznych (56%). Pozwala również osiągnąć inne cele, takie jak podważanie zaufania do instytucji, wywoływanie chaosu czy promowanie określonych zachowań społeczeństwa (np. zniechęcenia do szczepień, braku akceptacji sieci 5G czy samochodów elektrycznych). [5]

Fałszywe informacje są tworzone przez ludzi, którzy często dla zysku i na zlecenie innych, w tym innych państw, publikują starannie przygotowane, nieprawdziwe treści. Atakują w ten sposób innych uczestników wymiany informacji, prowokują spory i uprawiają propagandę. Osoby te nazywane są trollami. Niestety z fejkami spotykamy się także w wypowiedziach polityków, działalności reklamowej i promocyjnej firm oraz nieetycznej działalności dziennikarskiej.

Mis – informacja

Oprócz celowego wprowadzania w błąd, istnieje także nieświadome przekazywanie fałszywych informacji, tzw. mis-informacja. Często sami i bezwiednie stajemy się posłańcami fałszywych wiadomości. Oba zjawiska są bardzo szkodliwe dla zdrowia, bezpieczeństwa i życia ludzi.

Formy dezinformacji

Jak mówi Katarzyna Gandor z Fundacji Digital Poland: „fake newsy świetnie podszywają się pod prawdziwą wiedzę, oferując prostą, pozornie logiczną i klarowną wizję świata”. [6] Fejki znaleźć możemy w memach [7], postach [8], rolkach [9], w tradycyjnych artykułach, mailach, wiadomościach sms, informacjach z komunikatorów, w nagłówkach gazet, na portalach informacyjnych, w reklamach, na etykietach informacyjnych produktów, w kampaniach promocyjnych w telewizji, radiu i w Internecie. Badania pokazują, że większość Polaków spotyka się z dezinformacją przynajmniej raz w tygodniu. [10]

Gdzie spotykamy się z dezinformacją?

„Polacy spotykają się z fake newsami najczęściej w mediach społecznościowych (55%), w telewizji (53%) oraz w przekazach polityków (52%). Jest to istotne, ponieważ telewizja i portale społecznościowe są głównymi źródłami informacji respondentów na temat bieżących wydarzeń o kraju i świecie. Co trzeci z badanych spotkał się z fake newsami na internetowych portalach informacyjnych (33%) oraz na blogach i forach internetowych (31%)”. [11]

Dezinformacji sprzyja rozwój mediów i form przekazu wiadomości, ich powszechna dostępność, a także nasza podatność na sensacyjne, kontrowersyjne informacje, zwłaszcza dotyczące energetyki, zdrowia czy nowych technologii. [12] Fake newsy powstają szybciej niż fakty naukowe, a walka z nimi to nierówny wyścig z czasem.

Jakie instytucje sprawdzają fejki?

Problem z fejkami polega na tym, że powstają i rozprzestrzeniają się szybko, także dzięki temu, że bezwiednie je udostępniamy czy lajkujemy. Wówczas zaczynają żyć własnym życiem, pomimo wysiłków organizacji pozarządowych i instytucji państwowych demaskujących fałszywe informacje. Sama weryfikacja i publikacja prawdy jest ważna, ale nie ma takiej mocy przebicia, jak „świeżutki” fejk.

Stowarzyszenie Demagog – pierwsza w Polsce organizacja sprawdzająca fakty (in. fact-checkingowa), monitoruje przestrzeń publiczną i co tydzień podsumowuje w swoim biuletynie [13], kto mijał się z prawdą. W ostatnich miesiącach mierzyła się m.in. z wypowiedzią znanego polityka, który mówił, że człowiek nie ma prawie żadnego wpływu na klimat [14], z postami w mediach społecznościowych, w których sugerowano, że sieć 5G służy do manipulowania pogodą [15], czy materiałem, w którym twierdzono, że wszystkie choroby wynikają z zarobaczenia [16] i z sugestią, by raka prostaty leczyć lekiem na pasożyty [17]. Dementowała też licznie pojawiające się ostatnio kłamstwa (nazywane przez młodsze pokolenia „scamami” [18]), informujące o śmierci znanych osób.

Fundacja „Przeciwdziałamy Dezinformacji” [19] prowadząca portal fakenews.pl również weryfikuje fejki. Na przykład, wzięła na warsztat fałszywy post na temat szkodliwości mammografii i rozprawiła się z nim bardzo wnikliwie. [20]

Wiele państw powołało do życia instytucje rządowe, które sprawdzają i demaskują fejki. Wspomagają je także organizacje obywatelskie, pozarządowe. [21]

Lekarstwo na dezinformację

Specjaliści od mediów radzą, by zachować ostrożność i krytycyzm wobec sensacyjnych wiadomości, przyjrzeć się skąd pochodzą, kto jest ich autorem, ewentualnie sprawdzić wiarygodność informacji w źródłach naukowych, rządowych czy na stronach wyspecjalizowanych organizacji.

Sprawdzanie rzetelności informacji to bardzo trudne i czasochłonne zadanie dla profesjonalnej redakcji, a co dopiero dla przeciętnego odbiorcy. Jak zaznaczyła Anna Mierzyńska, analityczka polityki w sieci: „Jedynym ratunkiem jest budowanie odporności w społeczeństwie i poszukiwanie szczepionki. Sprzyja temu edukacja i systemowe wsparcie państwa.”[22]

Kampanie edukacyjne

Kampanie edukacyjne, edukacja medialna w szkołach, uczenie dorosłych oraz działania o charakterze – sprawdzam fakty (fact-checkingowe) są kluczowe w walce z fałszywymi wiadomościami. Znawcy mediów kładą nacisk na profilaktykę ulegania dezinformacji, czyli na edukację medialną bardziej niż na działania weryfikujące fakty medialne. Dlaczego? Zweryfikowany fake news nie wzbudza w nas już takich emocji i łatwo ulega zapomnieniu.

Zakończenie

Pisząc ten tekst otrzymałam wiadomość sms na telefon: „Cześć mamo, popsuł mi się telefon. Czy możesz napisać do mnie na ten numer (nazwa komunikatora i nr telefonu)”. W pierwszym odruchu pomyślałam o córce, zanim uświadomiłam sobie, że przecież jest obok, w swoim pokoju. Zablokowałam numer i powiadomiłam bliskich. Cóż, człowiek od zarania dziejów musiał być czujny, by nie dać się pożreć innemu gatunkowi. W dzisiejszej dżungli informacyjnej wróg czai się pod postacią słowa. Bądźmy ostrożni.

***

Bibliografia:

[1]”Rodzina Zełeńskich oraz ich rodzice nie są w posiadaniu jakichkolwiek nieruchomości w Egipcie” – podało 1 września 2023 roku ukraińskie Centrum Przeciwdziałania Dezinformacji (CCD). Źródłem komunikatu była Kancelaria Prezydenta Ukrainy. Historię o rzekomym zakupie i towarzyszące jej dokumenty nazwano fałszerstwem promowanym przez rosyjską propagandę w celu dyskredytacji reputacji Wołodymyra Zełenskiego na arenie światowej.

[2] Anna Mierzyńska, wykład pt. „Jak dezinformacja infekuje myśli. Źródła i skutki infekcji”, 16 maja 2024 roku, posiedzenie parlamentarnego zespołu Rodzice dla Klimatu, rola i misja mediów w kontekście walki z greenwashingiem i dezinformacją.

[3] fake news – to angielskie określenie fałszywej wiadomości (czyt. fejk nius); jest też angielskie słowo deepfake (czyt.dip fejk), które oznacza nieuprawnione techniki obróbki obrazu, m.in. zdjęć

[4] mowa nienawiści – zamiennie używa się słowa hejt, który jest skrótem z angielskiego hate speech (czyt. hejt spicz).

[5] Raport Dezinformacja oczami Polaków, Fundacja Digital Poland oraz Stowarzyszenie Demagog

[6] Raport Dezinformacja oczami Polaków, Fundacja Digital Poland oraz Stowarzyszenie Demagog

[7] mem – krótka informacja w formie obrazkowej lub treści umieszczana na portalach społecznościowych

[8] post – wpis, wypowiedź, opinia, informacja umieszczona na stronie internetowej, w grupie czy na profilu osobistym

[9] rolka – krótki film z muzyką i specjalnymi efektami umieszczany na portalach społecznościowych

[10] Raport Dezinformacja oczami Polaków, Fundacja Digital Poland oraz Stowarzyszenie Demagog

[11] Raport Dezinformacja oczami Polaków, Fundacja Digital Poland oraz Stowarzyszenie Demagog

[12] Raport Dezinformacja oczami Polaków, Fundacja Digital Poland oraz Stowarzyszenie Demagog

[13] Biuletyn Stowarzyszenia Demagog

[14] Człowiek nie ma prawie żadnego wpływu na klimat? Ma, i to duży (demagog.org.pl)

[15]Czy sieć 5G służy do manipulowania pogodą? To nieprawda (demagog.org.pl)