Powszechnie raczej wiadomo, gdzie znajdują się Kurpie Zielone. Kadzidło, Myszyniec i Łyse kojarzymy z wyrazistym kurpiowskim folklorem, kolorowymi strojami, palmami, wycinankami. W ostatnich latach swój renesans przeżywają sąsiednie Kurpie Białe. Mieszkańcy i mieszkanki utożsamiają się z regionem, coraz częściej mówią o sobie „jestem Kurpiem/Kurpianką”, „jestem z Kurpi”. Nie zawsze tak było. Zapraszamy na wycieczkę po Puszczy Białej!
Schematyczna mapa Puszczy Kurpiowskiej z podziałem na Zieloną i Białą. Źródło: H. Syska, Kurpik siedzi w lesie, Warszawa 1954.
Kurpie Białe, jako grupa etnograficzna, zamieszkują teren Puszczy Białej leżącej w widłach Bugu i Narwi. Nazwa „Kurp” pochodzi od butów z lipowego łyka. Dodatek „Białe” związany jest z rośliną – wełnianką rosnącą na podmokłych, nadbużańskich terenach. Mieszkańcy i mieszkanki Kurpi Białych to potomkowie i potomkinie rodzin sprowadzonych w XVIII w. przez właścicieli puszczy – biskupów płockich. Mieli zagospodarować jej teren wyludniony po wojnie północnej na początku stulecia i epidemiach. Osadników sprowadzono w latach 1730–1790 głównie z Puszczy Zielonej ze względu na ich znajomość gospodarki leśnej. Byli osadzani na prawie czynszu w przeciwieństwie do pańszczyźnianego chłopstwa, które mieszkało we wsiach na tym terenie od czasów średniowiecza.
Kurpianki Białe. Fot. NN, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Źródło: https://etnograficzna.pl/stroje-ludowe-stroj-kurpiowski-z-puszczy-bialej/ (dostęp 27 VI 2024 r.).
Mieszkańcy i mieszkanki Kurpi Zielonych i Kurpi Białych są zatem krewniakami. Przykładowo gwara i sposób budowania domów są podobne na obu terenach. Wyodrębniła się jednak kultura Kurpi Białych ze specyficznymi wycinankami, strojami, haftami, ceramiką, ozdobami domu, plastyką, pieśniami i zwyczajami. Czemu zatem dziedzictwo kulturowe Kurpiów Zielonych jest bardziej znane, widoczne? Mieszkańcy Kurpiów Białych mieli łatwiejszy dostęp do dużych miast, m.in. Warszawy, toteż ich dziedzictwo materialne i niematerialne szybciej uległo rozmyciu. Jest jeszcze jedna przyczyna. Dawniej określenie „Kurp” kojarzyło się negatywnie. Opisywało kogoś obcego, gbura, nieokrzesanego. Kiedy Maria Żywirska, prowadząc badania w białopuszczańskich wsiach na początku XX w., pytała o Kurpiów, odsyłano ją gdzie indziej, w inną część puszczy. Z podobnym odrzuceniem tożsamości kurpiowskiej spotykali się powojenni badacze i badaczki Kurpiów Białych i to w czasie, kiedy w Pułtusku istniała spółdzielnia wytwarzająca wiele produktów określanych jako kurpiowskie.
Wanda Modzelewska. Źródło: Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograficzny, t. 3, Warszawa 1966, s. 120.
Duży wpływ na zachowanie kurpiowskiej kultury miała Wanda z Grabowskich Modzelewska (1890–1973). Dopiero dziś docenia się jej ogromny wkład w zachowanie (a może nawet ocalenie) dziedzictwa Kurpiów Białych. Wanda Modzelewska była pasjonatką kultury ludowej, ziemianką, współprowadzącą z mężem Marianem, a potem zarządzającą samodzielnie majątkiem we wsi Gładczyn (koło Pniewa). Założyła spółdzielnię chałupniczą, w której kobiety wiejskie na jej zlecenie haftowały, a ona produkty te sprzedawała m.in. w Warszawie. Miała świadomość, że nie jest to kwestia tylko zarobku na wsi, ale również ożywienie przygasającej kultury i sztuki Puszczy Białej, a potem i innych regionów Polski. Pozostawiła po sobie bardzo cenne zapiski, zgromadzone elementy tradycyjnej odzieży i wzory haftów – miała bowiem duszę nie tylko społeczniczki, ale i dokumentalistki. To dzięki niej Państwowy Zespół Pieśni i Tańca „Mazowsze” ma tak piękne i najbliższe oryginałowi stroje, była bowiem jego kostiumolożką, a stroje Kurpiów Białych były jednymi z pierwszych w repertuarze zespołu. W Gładczynie zachowały się ruiny dworu, którego ostatnią właścicielką była Wanda Modzelewska. W pasjonujący sposób opowiada o niej Elżbieta Miecznikowska w rozmowie z Piotrem Łosiem w Radiu dla Ciebie: https://www.rdc.pl/podcast/losiowisko_LiWpco6cXW5WbtLy7E9k?episode=FVbivEEDb68qGkoRWoxA&active_page=1.
Ze zbiorów Wandy Modzelewskiej korzystała inna regionalistka – Maria Żywirska, historyczka, etnografka i badaczka Puszczy Białej pochodząca z Brańszczyka, autorka monografii Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura (1973).
Ruiny dworu Modzelewskich w Gładczynie, 2010 r. Fot. AntekM, CC BY-SA 3.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0>, Wikimedia Commons (dostęp 27 VI 2024 r.).
W ostatnich latach obserwowany jest wzrost świadomości historii i kultury Kurpiów Białych oraz tożsamości regionalnej, co przekłada się na poczucie dumy z pochodzenia kurpiowskiego. Jednocześnie od wielu lat błędnie rozciąga się pojęcie Kurpie Białe na wszystkich mieszkańców i mieszkanki Puszczy Białej. Obok Kurpiów, sprowadzonych do Puszczy Biskupiej w XVIII w., od średniowiecza teren zamieszkiwała chłopska ludność pańszczyźniana. We wsiach oprócz rdzennych Mazowszan mieszkała też ludność żydowska oraz osadnicy niemieccy sprowadzeni głównie dla celów melioracyjnych w XIX w. Dlatego też śladów kurpiowskich należy szukać we wsiach, w których osadzono osadników z Kurpi Zielonych. Są to Grabówiec, Borsuki, Cieńsza, Ochudno, Lemany, Skłudy, Ponikiew, Tocznabiel, Pniewo, Trzcianka, Budy, Tuchlin, Poręba-Kocęby, Knurowiec, Przyjmy koło Poręby, Osuchowa, Białebłoto, Udrzynek, Przyjmy Brańszczykowskie, Dudy Puszczańskie, Dudowizna, Wiśniewo, Małkinia Górna, Małkinia Dolna, Błędnica, Sumiężne, Laskowizna, Nagoszewo, Grabownica, Kuskowizna, Kacpury i Ciuraj. Niemniej tożsamość kurpiowską i tradycje białokurpiowskie mogą dziś pielęgnować społeczności wsi dawniej nie osadzonych Kurpiami (np. Dębiny, Dąbrowa), co wynika m.in. z wewnątrzregionalnych migracji.
Teren Puszczy Białej na początku XIX w. Źródło: Karte vom Herzogthum Warschau und den angrenzenden Staaten in IV Sectionen (Mapa Księstwa Warszawskiego F. B. Engelhardta z roku 1810 powiększona do podziałki 1:600 000): https://bit.ly/3uG0OwQ (dostęp 27 VI 2024 r.).
Kulturę Kurpiów Puszczy Białej można zgłębiać m.in. w:
- Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce
- Muzeum Regionalnym w Pułtusku
- Muzeum Etnograficzno-Historycznym w Kamieńczyku
- Skansenie im. Marii Żywirskiej w Brańszczyku
- Kuźni Kurpiowskiej w Pniewie, ośrodku prowadzonym przez Stowarzyszenie Puszcza Biała – Moja Mała Ojczyzna.
Halina Witkowska ze Stowarzyszenia Puszcza Biała – Moja Mała Ojczyzna oprowadza po Kuźni Kurpiowskiej, która jest siedzibą stowarzyszenia, a jednocześnie muzeum i miejscem, w którym odbywają się warsztaty, min. haftu. W 2023 roku hafciarstwo z Puszczy Kurpiowskiej wpisane zostało na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Fot. Magdalena Gromek-Kowalczyk.
Haft kurpiowski z Puszczy Białej, praca wykonana na warsztatach w ramach projektu „Zielko” realizowanego przez Stowarzyszenie „Puszcza Biała – Moja Mała Ojczyzna” w Kuźni Kurpiowskiej w Pniewie, 2019 r. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons (dostęp 27 VI 2024 r.).
Propagowaniem i promowaniem kultury Kurpiów Białych zajmują się też biblioteki i domy kultury (np. w Pułtusku i Ostrowi Mazowieckiej), izby pamięci oraz organizacje pozarządowe (np. Stowarzyszenie Przyjaciół Puszczy Białej i Kamienieckiej, Stowarzyszenie „Nasza Wspólna Przyszłość” z Leszczydołu-Nowin i koła gospodyń wiejskich). Sam przejazd przez kurpiowskie wsie w Puszczy Białej może być ciekawym przeżyciem. Zachowało się jeszcze sporo starych drewnianych domów ze zdobionymi okiennicami, rzeźbionymi nadokiennikami i gankami.
Dom we wsi Dąbrowa zbudowany w 1916 r. Źródło: F. Piaścik, Budownictwo wsi polskiej. Broszura pomocnicza do audycji Polskiego Radia, Warszawa 1939 (dostęp 27 VI 2024 r.).
Historię Kurpiów Białych od kilku lat zgłębia Maria Weronika Kmoch, historyczka i regionalistka pochodząca z Kurpiów Zielonych, ale mająca też korzenie – po linii męskiej – w Puszczy Białej. Polecamy jej blog, szczególnie wpis pt. Lato u Kurpiów Puszczy Białej: Dni Krzyżowe, kupalnocka, odpusty, Matki Boskiej Zielnej, dożynki… oraz fanpage Kurpie Białe. Historia, kultura, dziedzictwo: https://www.facebook.com/kurpiebialehistoria. Współprowadzi go z kuzynostwem: Agatą Deptułą z Porządzia oraz Arturem Gałązką z Leszczydołu-Nowin.
Na pewno piękne stroje, zwyczaje, obrzędy, tańce obejrzeć będzie można już wkrótce w Broku podczas Festiwalu Kultury Kurpiowskiej w Broku, gdzie będzie prezentowany folklor Kurpi Zielonych i Kurpi Białych. Więcej o tym wydarzeniu znajduje się na stronie https://brok.pl/aktualnosc-1745-zapraszamy_na_nadbuzanski_festiwal.html.
Puszcza Biała to nie tylko etnograficzne dziedzictwo Kurpiów i Kurpianek. To największy zwarty kompleks lasów na Mazowszu stanowiący Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 „Puszcza Biała”. Występuje tu 13 gatunków ptaków z Polskiej Czerwonej Księgi, obserwowane są rysie i wilki! Nadbużańskie łąki są jednymi z najbogatszych gatunkowo, toteż sam spacer polnymi drogami wzdłuż Bugu jest dziś niezwykłym doświadczeniem, bo, umówmy się – tak bujne łąki są niestety coraz rzadszym widokiem w naszym rolniczym krajobrazie.
Kwokacz nad Bugiem. Fot. Rafał Wyszyński, Mazovian Wildlife, https://www.facebook.com/mazovianwildlife (dostęp 27 VI 2024 r.).
Takie jeszcze widoki można dojrzeć przy odrobinie szczęścia w dolinie Bugu. Źródło: Magdalena Gromek-Kowalczyk, Udrzyn, wrzesień 2021.
Zapraszamy i zachęcamy do odwiedzania nieznanych i nieoczywistych miejsc w Polsce. Jeśli nie osobiście, to przez wirtualne wycieczki. W sieci znaleźć można coraz więcej zdjęć, filmów, wywiadów z pasjonatami i pasjonatkami, lokalnymi patriotami i patriotkami, którzy chętnie dzielą się wiedzą o swoich regionach.
Dziękuję Marii Weronice Kmoch za konsultacje w przygotowaniu tego tekstu. Powstał on głównie na podstawie opracowań Marii:
- blog „Kurpianka w wielkim świecie” – wpisy o Kurpiach Białych: http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/search/label/Kurpie%20Białe
- fanpage https://www.facebook.com/kurpiebialehistoria
- hasło „Kurpie Białe” w Wikipedii https://pl.wikipedia.org/wiki/Kurpie_Biale
