Ochrona mokradeł i bagnisk jest dziś szeroko uznawana za niezbędną. Zrównoważone gospodarowanie mokradłami jest kluczowe dla utrzymania ich funkcji ekologicznych i korzyści, jakie przynoszą ludziom i środowisku. Natomiast wykorzystanie wody zawartej w mokradłach może być złożonym procesem, ponieważ mokradła pełnią kluczowe funkcje ekologiczne, takie jak filtracja wody, magazynowanie wody, usuwanie z atmosfery CO2, łagodzenie powodzi i zapewnianie siedlisk dla różnorodnych gatunków roślin i zwierząt.
Nie można przecenić znaczenia obszarów podmokłych dla funkcjonowania środowiska, zarówno lokalnie jak i globalnie. Dlaczego zatem nie rzucamy się wszyscy do ochrony mokradeł, a wręcz przeciwnie, tzw. Nature Restoration Law (czyli prawo odbudowy przyrody), które było istotną częścią Zielonego Ładu, jako pierwsze padło ofiarą protestów rolników. Przygoda Europy z NRL jest przykładem jak bardzo „koszula jest bliska ciału”.
W Polsce większość obszarów podmokłych jest własnością rolników, którzy wykorzystują je rolniczo. Z tego względu właściciele podchodzą ostrożnie do wszelkich propozycji „zamrożenia” tych obszarów. Niemniej jednak, istnieją sposoby, dzięki którym rolnik może efektywnie i w sposób zrównoważony korzystać z wody zawartej w mokradłach.
Poniżej przedstawiamy kilka pomysłów na „odmrożenie” mokradeł, aby można je było eksploatować bez utraty ich przyrodniczych i klimatycznych zalet. Jednocześnie, chcemy pokazać, jak można wykorzystać obszary potencjalnie podmokłe. Czasami warto przyjrzeć się naturze i zbudować sztuczne mokradła.
Magazynowanie wody
Naturalna ochrona przeciwpowodziowa polegała zawsze na dopuszczeniu na okresowe zalewanie obszarów nad rzekami czy jeziorami. Mokradła mogą magazynować nadmiar wody w okresach opadów, zmniejszając ryzyko powodzi i zapewniając rezerwy wody w okresach suszy. Woda zgromadzona w bagnie wraca do środowiska poprzez powolne parowanie i filtrację do gruntu. Podczas, gdy woda na terenach osuszonych (zmeliorowanych) szybko z nich odpływa, by potem zalać tereny położone poniżej. Warto zatem wodę zatrzymać i powoli ją odprowadzić do gruntu.
Rekreacja i ekoturystyka
Jeśli nie możemy bezpośrednio wykorzystać wody z torfowiska, możemy wykorzystać ją do rekreacji. Mokradła mogą być atrakcyjnymi miejscami dla ekoturystyki i rekreacji, co może przynieść korzyści ekonomiczne lokalnym społecznościom. Ścieżki edukacyjne, wieże widokowe i programy edukacyjne mogą pomóc w promowaniu zrównoważonego zarządzania tymi obszarami.
Od pewnego czasu modne są wyprawy na tzw. Bagno Całowanie w pobliżu Warszawy. Nazwa pochodzi od miejscowości Całowanie. Przez Bagno przebiega ścieżka przyrodnicza o nazwie 13 Błota Stóp. Ta ścieżka przyrodnicza tworzy pętlę, a spacer możemy zacząć we wsi Podbiel. Długość tej trasy to 3,6 kilometra, w tym 620 metrów drewnianej kładki. https://wposzukiwaniu.pl/bagno-calowanie/
Edukacja i badania naukowe
Torfowiska są wyjątkowym miejscem edukacyjnym, „opowiadającym” np. o znaczeniu bioróżnorodności w życiu człowieka. Mokradła są cennymi ekosystemami do prowadzenia badań naukowych nad bioróżnorodnością, procesami ekologicznymi i zmianami klimatycznymi. Mogą również służyć jako miejsca edukacyjne, gdzie młodzież może uczyć się o znaczeniu ochrony przyrody i zrównoważonym zarządzaniu zasobami wodnymi.
Zachęcamy wszystkich do organizowania spotkań edukacyjnych na bagnach. Centrum Ochrony Mokradeł proponuje gotowe scenariusze dla szkół i organizacji, chcących propagować bioróżnorodność i ochronę zasobów wody. www.bagna.pl
Wykorzystanie roślin z mokradeł
Rośliny rosnące w mokradłach mogą być wykorzystywane do różnych celów, takich jak produkcja biopaliw, pasz dla zwierząt, materiałów budowlanych czy surowców medycznych. Przykładem jest trzcinowisko, które może być używane do produkcji biogazu lub biopaliw. Rozwój technologii rolniczych, takich jak rolnictwo węglowe, dostarcza wiele nowych rozwiązań wykorzystania roślin mokradłowych.
Ten sposób gospodarki rolnej nazywany jest paludikulturą, inaczej zwaną rolnictwem bagiennym. Jest to użytkowanie zdegradowanych gruntów na nawodnionych torfowiskach. Dzięki jej zastosowaniu przede wszystkim chronimy glebę torfową, a dodatkowo minimalizujemy emisję CO2 i utratę masy organicznej.
Paludikultura obejmuje różne obszary produkcji leśnej i rolnej. W jej ramach możliwa jest uprawa takich gatunków roślin jak mchy torfowce, pałka, olcha czarna i trzcina pospolita. Ponadto zebrana biomasa może być wykorzystywana jako żywność, pasza, włókno lub biopaliwo, a także do produkcji materiałów budowlanych czy kosmetyków. Powyższe sposoby zagospodarowania biomasy pochodzącej z paludikultury są dowodem na jej wysoki potencjał do zastosowania w biogospodarce w nadchodzących latach.
W ramach współpracy między Centrum Ochrony Mokradeł i Fundacją Wspomagania Wsi prezentujemy nagranie wykładu dr hab. Wiktora Kotowskiego o możliwym wykorzystaniu rolniczym wcześniej odtworzonych, tzn. powtórnie nawodnionych, mokradeł.
Poznamy tam możliwości wykorzystania roślin uprawianych na bagnach nie tylko w rolnictwie, ale również w budownictwie, ogrodnictwie itp. https://wszechnica.org.pl/wyklad/paludikultura-rolnictwo-bagienne/
Zrównoważone rolnictwo
W niektórych regionach, również w Polsce, np. na Żuławach, praktykuje się rolnictwo, które integruje systemy mokradłowe, jak również takie jak akwakultura (uprawa roślin wodnych i hodowla ryb), czy agroforestry (systemy rolno-leśne).
Akwakultura to forma gospodarki ludzkiej, mająca na celu zwiększenie pozyskiwania żywności ze środowiska wodnego. Polega na hodowli wybranych rodzajów organizmów wodnych, głównie zwierzęcych, w naturalnych lub sztucznych zbiornikach wodnych – słodko- lub słonowodnych. Ale nie tylko, ponieważ pojęcie akwakultury obejmuje również uprawę roślin bagiennych.
Agroleśnictwo zaś (agroforestry) to bardzo stara praktyka rolnicza, która jest nadal szeroko stosowana w niektórych krajach UE i zyskuje coraz większe zainteresowanie ze względu na wiele korzyści ekonomicznych i środowiskowych. Jest to dynamiczny system łączący drzewa, uprawy i / lub zwierzęta gospodarskie na tym samym obszarze, w pewnej formie układu przestrzennego lub sekwencji czasowej.
Przykładami są dehesa w Hiszpanii (dęby z wypasem zwierząt gospodarskich pod nimi) i obszar Fennoskandii (obejmujący Finlandię, Norwegię i Szwecję w całości), gdzie praktykuje się hodowlę reniferów. Takie podejście może wspierać zrównoważone praktyki rolnicze, jednocześnie zachowując funkcje ekologiczne mokradeł.
Sprzedaż kredytów węglowych
Nowością na „rynku” wykorzystania torfowisk jest sprzedaż tzw. kredytów węglowych. Zatrzymanie osuszania mokradła, a nawet przywrócenie jego nawodnienia może przynieść dodatkowe korzyści finansowe dla właściciela. Jak pisaliśmy powyżej, obszary bagienne są możliwe do wykorzystania rolniczego, zarówno przez uprawę roślinności bagiennej, np. pałki, trzciny, itp. a nawet do hodowli krów. Czasami wymagane jest użycie specjalistycznego sprzętu, np. ratraków, ponieważ zwykły traktor może zatonąć.
Nawodnienie torfowiska powoduje wstrzymanie emisji CO2 do atmosfery. Duże firmy, które podejmują działania na rzecz ograniczenia emisji CO2 mogą sprzedawać na „rynku” oszczędzoną emisję tym zakładom, które tego nie robią. Tym samym mogą ograniczać ponoszone koszty modernizacyjne. Od kilku miesięcy jest to możliwe również w przypadku gruntów rolnych, tym bardziej, że emisja CO2 z hektara mokradła odpowiada emisji dużej elektrowni cieplnej.
Umowy podpisywane z właścicielami torfowisk przez firmy pośredniczące na rynku obejmują okresy do 25 lat z jednoczesną gwarancją wypłaty, w wyniku niepowodzenia procesu. Więcej na stronie https://wszechnica.org.pl/wyklad/czy-na-tamowaniu-rowow-mozna-zarobic-bagna-dla-przyszlosci/ .
Oczyszczanie ścieków
Trzeba na początku wyjaśnić, że nie proponujemy wylewać ścieków na bagna, lecz wykorzystanie roślin typowych dla środowisk podmokłych w sztucznych mokradłach. Rośliny wodne i mikroorganizmy bagienne mogą rozkładać zanieczyszczenia i substancje odżywcze, poprawiając jakość wody przed jej dalszym wykorzystaniem. Sztuczne mokradła mogą służyć jako trzeci stopień oczyszczania ścieków, zarówno w dużych oczyszczalniach, jak i w instalacjach przydomowych. Zwykle, na tym etapie ścieki są odprowadzane do zbiornika zewnętrznego, np. poprzez rozsączanie do gruntu lub do specjalnie zbudowanego stawu. Każda z tych metod ma swoje wady i zalety. Odprowadzenie do gruntu, bez kontroli jakości ścieków, może prowadzić do zanieczyszczenia wód gruntowych, które trudno jest potem oczyścić. Staw może również zasilać wody podziemne, a myśl o odprowadzaniu do niego ścieków (mimo ich oczyszczenia na poziomie 95%) może być odpychająca.
Sztuczne mokradła są projektowane i budowane głównie do usuwania składników nawozowych, np. azotu i fosforu i innych zanieczyszczeń w spływie powierzchniowym, w wyniku procesów sedymentacji, przemian biologicznych i chemicznych, degradacji oraz pobrania przez rośliny. Proponujemy budowę poletek obsadzonych przez rośliny bagienne i utrzymywanych przez cały rok w stanie nawodnionym – jako trzeci lub czwarty stopień oczyszczania i formę ostatecznego odprowadzenia ścieków do środowiska. Woda na takim poletku przesiąka do gruntu i jednocześnie paruje, jest całkowicie oczyszczana w systemie korzeniowym roślin bagiennych. Niektóre rośliny uprawowe, takie jak borówka, lubią takie podłoże i świetnie rozwijają się na takim terenie. Sztuczne mokradło działa znacznie skuteczniej niż popularne rozsączanie ścieków do gruntu.
Odprowadzanie ścieków poprzez ich zrzut na sąsiadujące pola, rowy przydrożne czy bezprawne podłączenie do sieci kanalizacyjnej jest przestępstwem. Takie działanie stwarza bezpośrednie zagrożenie epidemiologiczne, zatrucie gleby oraz wzrost opłat wodociągowych dla pozostałych mieszkańców.
***
Zapraszamy do lektury artykułów z cyklu Wieś przyjazna klimatowi na stronie witrynawiejska.org.pl oraz na stronach takich jak bagna.pl, Wetlands International, i Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra”.
Czy na tamowaniu rowów można zarobić? Bagna dla przyszłości
Torfowisko Łuknajno – po co nawadniać osuszone torfowiska?
