Cmentarze w Polsce – stan obecny i perspektywy zmian. Relacja z konferencji

Ewa Żuławnik, Fundacja Wspomagania Wsi
2 listopada 2023

Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Inicjatywa (Nie)zapomniane cmentarze, Instytut Dobrej Śmierci oraz Warszawskie Towarzystwo Genealogiczne zorganizowały 25 października w Warszawie konferencję dotyczącą prawnych, historycznych, ekologicznych oraz humanistycznych aspektów funkcjonowania cmentarzy w Polsce.

Uczestników konferencji powitali: Joanna Troszczyńska (Koordynatorka grupy (Nie)zapomniane cmentarze przy Rzeczniku Praw Obywatelskich w latach 2018-2020), Agnieszka Tarnogórska (Rzecznik Prasowy Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP) oraz prof. Tadeusz J. Zieliński (radca prawny, prorektor ds. nauki i kształcenia Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie).

W konferencji wystąpili: prof. dr hab. Renata Nowakowska-Siuta – dziekan Wydziału Nauk Społecznych, dr hab. Adam Bodnar – profesor Uniwersytetu SWPS, Rzecznik Praw Obywatelskich w latach 2015 – 2021, senator-elekt, prof. Małgorzata Bednarek, prof. Jacek Sobczak – profesor nauk prawnych, sędzia Sądu Najwyższego w stanie spoczynku, nauczyciel akademicki, Wojciech Labuda – pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów ds. ochrony miejsc pamięci, Maciej Lipiński, prezes zarządu Fundacji Kamienie Niepamięci, Krzysztof Wolicki – prezes Polskiego Stowarzyszenia Pogrzebowego, Piotr Nojszewski z Warszawskiego Towarzystwa Genealogicznego, dr Maciej Adam Markowski, Michał Jan Marciniak, dr Anna Wiernicka, dr Łucja Lange z Uniwersytetu Łódzkiego, dr Jakub Maria Mazurkiewicz z warszawskiej ASP, Maria Puchalska z Instytutu Dobrej Śmierci.

Przedmiotem dyskusji były nie tylko cmentarze jako miejsca pamięci i znaku przeszłości ale również ich wpływ na środowisko klimatyczne. Porównywano praktyki oraz regulacje prawne stosowane za granicą z obowiązującym w Polsce prawem cmentarnym z 1959 r.

Ponieważ archaiczna ustawa o cmentarzach i pochówkach wymaga zmiany, Społeczna Inicjatywa (Nie)zapomniane cmentarze wraz z administracją rządową przygotowała projekty nowych regulacji prawa pogrzebowego.

Wiodącym tematem pierwszego panelu “Między archaicznością a wyzwaniami współczesności. Prawo pogrzebowe w Polsce” było pytanie: Jakie zmiany w prawie pogrzebowym są najistotniejsze?

Drugi panel dotyczył “Genealogicznych kontekstów cmentarzy”. Jakie znaczenie mają cmentarze dla genealogów i jakie jest pole do współpracy z ,,grobbersami”? Bowiem obie te grupy zajmują się nie tylko porządkowaniem, ewidencjonowaniem i odczytywaniem napisów, ale również dzięki inwentaryzacji i indeksacji udostępniają informacje o pochowanych, niezbędne dla dogłębnych poszukiwań genealogów. Omówiono również społeczną funkcję genealogii, znaczenie spotkań na cmentarzach oraz kwestowania.

„Gdzie możemy szukać informacji o cmentarzach i ludziach na nich pochowanych?” Na to pytanie starano się znaleźć odpowiedź w kolejnym wystąpieniu. Wyjaśniono, co możemy znaleźć i jak otrzymać dostęp do: cmentarnych kartotek, baz danych, archiwów państwowych i kościelnych, urzędów stanu cywilnego. Okazało się, że są sposoby na to, jak odczytać stare i z pozoru nieczytelne napisy na grobach.

Kolejny panel „Postanowiłam woli mojej ostateczne rozporządzenie uczynić…” – dotyczył zapisów testamentowych żydowskich mieszkańców Warszawy w XIX wieku.

W opisie organizatorów konferencji czytamy „Właściwa funkcja notariatu publicznego, znanego w Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym, ukształtowała się wraz z wprowadzeniem w 1808 r. na obszarze Księstwa Warszawskiego francuskiej ustawy notarialnej z 1803 r. Spośród aktów dobrej woli sporządzanych przed notariuszem zdecydowanie wyróżniają się testamenty. Spisy ostatniej woli są bowiem źródłem najbardziej prywatnych i niewypowiedzianych oczekiwań oraz życzeń testatorów, np. rady na dalsze życie dla potomków, czy jak ma wyglądać nagrobek. Informują również o ich dążeniach, relacjach rodzinnych, priorytetach życiowych i troskach. A dla genealogów są niezastąpionym źródłem do nakreślenia portretu mniej bądź bardziej odległego antenatal.”

Ostatni panel konferencji omawiał ,,Ekologiczne, społecznie angażujące, czułe – inne oblicza pochówków w XXI wieku.” Przedstawiono ,,Recompose. Re-Erdigung. Kompostowanie jako funeralna technologia i filozofia przyszłości”.

„Terramacja lub naturalna redukcja organiczna to synonimy kompostowania – słowa, które kojarzymy z ekologią, organicznymi odpadkami lub wsią. Użycie słowa kompostowanie w odniesieniu do ludzkich zwłok może budzić (i budzi) skrajnie różne reakcje od obrzydzenia do sielskiego romantyzowania śmierci i pochówku. Katrina Spade założycielka Urban Death Project od 2017 roku intensywnie pracowała w stanie Waszyngton nad możliwością wprowadzenia opracowanego przez nią sposobu postępowania z ludzkim ciałem po śmierci, by doprowadzić do szybkiego rozkładu i przemiany w żyzny hummus. Kompostowanie jest dozwoloną praktyką w Szwecji, w Niemczech od 2022 roku, oraz w czterech amerykańskich stanach (w kolejnych trzech decyzje dopiero zapadną lub już zapadły, ale praktyka dozwolona będzie dopiero od roku 2024 lub później).

Kolejnym zagadnieniem niezwykle ciekawej konferencji był ,,Pogrzeb DIY. Porównanie sytuacji w wybranych krajach Zachodu i w Polsce.”
„W krajach Zachodnich (np. Niemcy, Wielka Brytania) istnieją organizacje społeczne oraz przedsiębiorstwa zachęcające do wzięcia spraw związanych z pogrzebem w swoje ręce. W wymiarze minimalnym może polegać to na zbudowaniu i ozdobieniu trumny przez bliskich zmarłej osoby, bardziej holistyczne podejście obejmuje również samodzielne umycie ciała, wykopanie grobu, a nawet transport zwłok na miejsce pochówku. Pogrzeb w formule Do It Yourself (ang. zrób to sam) jest w kontekście konwencjonalnych zachodnich rytuałów pogrzebowych nowatorską propozycją, wynikającą z filozofii, którą za Philippem Arièsem określić można jako ponowoczesne „oswajanie śmierci”. Podejście to warto rozważyć szeroko, między innymi jako: metodę pomocną w przeżywaniu żałoby; rodzaj mody; próbę skorelowania stylu życia (lifestyle) ze stylem umierania (deathstyle); czy jako typowo rynkową nowinkę rozszerzającej ofertę przedsiębiorstwa branży funeralnej w celu zwiększenia zysków. Ważnym kontekstem rozważania o zachodnich DIY funerals i home funerals jest sytuacja w Polsce, gdzie istnieją równolegle dwa rodzaje „tradycyjnego pogrzebu”. Pierwszym jest najbardziej popularny obecnie pochówek organizowany przez firmę funeralną, ale istnieje również drugi, rzadki, ale ciągle występujący, szczególnie na wsiach, pochówek organizowany przez bliskich, sąsiadów i lokalną społeczność. W Polsce, przeciwnie do omawianych krajów zachodnich, ciągłość pogrzebu jako rytuału bliskiego człowiekowi nie została nigdy przerwana”.

ORGANIZATORZY KONFERENCJI

Inicjatywa (Nie)zapomniane cmentarze” powstała w 2018 r. przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Tworzą ją przedstawiciele kościołów i związków wyznaniowych, społecznicy zaangażowani w ochronę cmentarzy, badacze i naukowcy.

Więcej o konferencji

Fot.: Monika Kaczmaryk

Warto zajrzeć:

O Inicjatywie na stronie RPO

Akty prawne dotyczące cmentarzy

https://cmentarzezydowskie.org

https://cemetery.jewish.org.pl

http://cmentarze-zydowskie.pl/index.htm

Poradnik ,,Jak zachowywać się na cmentarzach różnych wyzwań i tradycji ” – przygotowany w ramach grupy roboczej „(Nie)zapomniane cmentarze” zbiera doświadczenia i praktyki wielu tradycji. Jego lektura i rozmowa o przedstawionych tu problemach może pomóc nam w refleksji nad tym, jak dziś wspominać i dbać o pamięć naszych Zmarłych. Może pozwoli nam znaleźć inną formę wyrazu dla tej samej, nieumierającej potrzeby – oddania czci tym, którzy odeszli, ale przecież są między nami.