Podstawową zasadą demokratycznego procesu wyborczego jest stworzenie warunków dla równego uczestniczenia w nim wszystkich kandydatów i wyborców. Nieuprawnione wykorzystanie dostępu do zasobów publicznych, często związane z ich faktycznym zawłaszczeniem, i możliwość ich nadużycia w trakcie kampanii wyborczej prowadzi do uprzywilejowania wybranej grupy i wpływa negatywnie na równość szans kandydatów.
Chociaż pojęcie „nadużycie zasobów publicznych” nie ma prawnej definicji ujętej w polskiej lub międzynarodowej legislacji, na potrzeby prowadzonej obserwacji przyjęliśmy, że:
Celem prowadzonego przez Fundację Odpowiedzialna Polityka monitoringu jest ocena występowania nadużyć zasobów publicznych w trakcie kampanii parlamentarnej i referendalnej oraz określenie czy i w jakim stopniu miało ono miejsce.
Ogółem, obserwacją objętych zostało kilka obszarów działań związanych z używaniem zasobów publicznych, na poziomie centralnym i lokalnym, zarządzanych przez instytucje publiczne będące pod kontrolą zarówno partii rządzącej, jak i partii opozycyjnych:
(i) wykorzystanie funduszy pozabudżetowych i funduszy celowych na szczeblu centralnym,
(ii) działania informacyjne i reklamowe instytucji publicznych i spółek skarbu państwa,
(iii) działania informacyjne i promocyjne organizacji pozarządowych dotowanych ze środków administracji centralnej,
(iv) wydarzenia publiczne o charakterze kampanijnym lub około kampanijnym,
(v) prasa lokalna i samorządowa, oraz
(vi) materiały wyborcze (również te występujące w mediach internetowych).
Specyfikę obserwacji użycia zasobów publicznych określa czas jej trwania, związany również z uzyskaniem informacji publicznej lub dostępnością innych dokumentów, np. sprawozdań finansowych komitetów wyborczych, które mogą być upublicznione dopiero kilka miesięcy po zakończeniu wyborów. Stąd wstępne wnioski z obserwacji obejmują jedynie wybrane obszary i rodzaje wydarzeń.
W okresie do sporządzenia raportu, obserwatorzy przeprowadzili monitoring 37 wydarzeń lokalnych w 27 powiatach lub gminach oraz wstępnie przeanalizowali osiem periodyków wydawanych w dziewięciu lokalizacjach.
Ponadto, monitorowane było 25 kont instytucji publicznych, 24 konta spółek z większościowym udziałem Skarbu Państwa oraz 39 kont instytucji samorządowych.
Dodatkowo monitorowano 107 kont organizacji pozarządowych i inicjatyw lokalnych, które w ostatnim czasie otrzymywały znaczne środki publiczne.
W trakcie blisko 60% obserwowanych wydarzeń kandydaci z różnych ugrupowań prowadzili bardziej lub mniej intensywną działalność kampanijną, która nie spotkała się z negatywną reakcją osób organizujących spotkania – urzędów samorządowych lub organizacji społecznych.
Biorąc pod uwagę zaprezentowane kryteria oraz sposoby dokonywania oceny wydarzeń, możemy stwierdzić, że zasoby publiczne były nadużywane w tych niespełna 60% przypadków, stanowiąc dodatkowe wsparcie dla finansowania kampanii wyborczej prowadzonej przez kandydatów.
W obserwowanej prasie lokalnej głównymi reklamodawcami wydają się być duże spółki skarbu państwa, np. Orlen, PZU, PKO BP, itp. Obserwatorzy ocenili opłacane przez nie reklamy za powiązane z kampanią wyborczą, czy to poprzez zamieszczoną informację, praktycznie tożsamą z informacją prezentowaną na plakatach wyborczych kandydatów, czy poprzez układ graficzny ogłoszenia, zbliżony do grafiki widocznej na plakatach wyborczych.
Wiele czasopism (Gazeta Wrocławska, Tomaszowski Informator i in.) zamieściło wywiady z kandydatami, pełniącymi jednocześnie funkcje publiczne w danej gminie, które prezentowały ich samych, ich dotychczasowe osiągnięcia związane z zajmowanym stanowiskiem lub ich program w pozytywnym świetle. Dla ostatecznej oceny takich wywiadów konieczne będzie jeszcze porównanie kilku elementów polityki wydawniczej danego czasopisma oraz wykorzystanych sposobów finansowania.
Przeprowadzenie referendum ogólnokrajowego w tym samym czasie co wyborów parlamentarnych stworzyło możliwości prezentowania kandydatów do parlamentu jako osób prezentujących określone stanowisko względem pytań referendalnych bez konsekwencji finansowych dla danego komitetu wyborczego – do kampanii referendalnej nie odnoszą się ograniczenia stosowane w kampanii wyborczej. Przykłady takich działań zostały zaobserwowane zarówno wśród kandydatów partii rządzącej, jak i opozycji.
Zasoby samorządów były wykorzystane przez kandydatów, którzy pełnili funkcje w urzędach samorządowych, i w ramach oficjalnej kampanii informacyjnej danej jednostki samorządu prezentowały sylwetkę i hasło wyborcze danego kandydata. Kampanie informacyjne jednostek samorządu zbiegły się w czasie z okresem trwania kampanii wyborczej.
Wśród monitorowanych instytucji publicznych zaobserwowano przypadki wykorzystywania przez kandydatów piastowanej funkcji do prowadzenia kampanii wyborczej w okręgu pod przykrywką działań terenowych danego urzędu. Zaś niektóre działania
promocyjne rządu oraz spółek Skarbu Państwa były komunikowane w sposób, który treścią oraz szatą graficzną nawiązywał do kampanii wyborczej KW PiS.
Obserwacja nadużywania zasobów publicznych obarczona jest problemem konieczności interpretacji obserwowanych działań przy braku precyzyjnie określonych kryteriów. Istniejące normy prawne, szczególnie w Polsce, nie obejmują wielu z obszarów/wydarzeń objętych analizą, co uniemożliwia prostą ocenę pod kątem ich legalności. Z kolei te wydarzenia i obszary, które wydają się być objęte regulacjami prawnymi, jak finansowanie kampanii wyborczej, okazują się być podatnymi na “wspomaganie” w postaci innych działań lub “mieszanie”: z innymi obszarami lub procesami, np. kampanią referendalną. Powoduje to, że ocena procesu wykorzystywania zasobów publicznych wymaga wzięcia pod uwagę wielu czynników, uwzględnienie kontekstu ich występowania oraz wykorzystania informacji, której dostępność jest oddalona w czasie od dnia wyborów.
Poniższy raport nakreśla jedynie ramy występowania nadużyć zasobów publicznych w Polsce – pokazując je na rzeczywistych, zaobserwowanych podczas trwającej kampanii przykładach. Nadużywanie zasobów publicznych wiąże się z obchodzeniem czy niewłaściwym stosowaniem istniejących regulacji dotyczących prowadzenia i finansowania kampanii wyborczej. Jednak co ważniejsze stoi ono w sprzeczności z zasadą równych szans wyborczych.
Z pełnym raportem można zapoznać się na stronie internetowej Fundacji Odpowiedzialna Polityka
Fundacja Odpowiedzialna Polityka wyda w połowie listopada raport podsumowujący okres kampanii wyborczej, a do końca lutego 2024 opublikuje raport końcowy zawierający szczegółową analizę zaobserwowanych nadużyć. Raport końcowy będzie również zawierał rekomendacje dotyczące zmian w prawie lub w jego stosowaniu, mające na celu ograniczenie występowania nadużyć zasobów publicznych w kampanii wyborczej i poza nią.
