Wskaźnik Żyjącej Planety, Living Planet Index, opracowany przez Londyńskie Towarzystwo Zoologiczne, pokazuje, że zmiana w sposobie użytkowania ziemi (niszczenie siedlisk, w tym lasów, które jest konsekwencją m.in. sposobu, w jaki produkujemy żywność) jest główną przyczyną spadku o 68% średniej liczebności badanych populacji kręgowców w latach 1970– 2016 (1).
Różnorodność biologiczna generuje krytyczne usługi ekosystemowe, które wspierają produkcję żywności i czynią ją bardziej odporną na wstrząsy i stresy, w tym te spowodowane szybko zmieniającym się klimatem.
Tylko ok. 29% powierzchni naszej planety to ląd. Z tych 29% lądów – tylko 71% nadaje się do zamieszkania. Aż 40% (ok. 4,2 mld ha) wszystkich gruntów nadających się do zamieszkania przeznaczamy na produkcję żywności. Z tego 71% (ok. 3,0 mld ha) jest wykorzystywane do wypasu zwierząt gospodarskich. Reszta, ok. 1,2 mld ha na uprawę roślin, ale ok. 38% wykorzystuje się do uprawy roślin na paszę dla zwierząt gospodarskich. (2)
Globalny system żywnościowy odpowiedzialny jest za ok. 27% emisji gazów cieplarnianych, 70% zużycia wody pitnej, wiąże się również z rosnącym ryzykiem pandemii w przyszłości, a także jest głównym czynnikiem stojącym za utratą różnorodności biolo-gicznej, do którego przyczynia się np. wylesianie (w tym wycinka lasów tropikalnych). Sposób, w jaki produkujemy żywność, jest również największą przyczyną zanieczyszczenia wody: jezior, rzek, wód i oceanów3.
Ekspansja rolnictwa odpowiada za prawie 80% globalnego wylesiania (4). Regiony, w których wylesianie jest największe, to Cerrado i Amazonia w Brazylii oraz Chaco w Argentynie i Paragwaju.
UE jest drugim (po Chinach, a przed Indiami, USA, Japonią) największym importerem produktów przyczyniających się do wylesiania regionów tropikalnych i związanych z tym emisjami gazów cieplarnianych (5). W Europie surowcami odpowiedzialnymi za deforestację są (importowane, konsumowane): soja, olej palmowy, mięso (hodowla bydła).
93% soi konsumowanej przez Europejczyków znajduje się w paszy dla zwierząt i tą drogą trafia na nasze talerze (6). Prawie 80% światowych upraw soi jest przeznaczone dla zwierząt gospodarskich na pasze, zwłaszcza do produkcji wołowiny, drobiu, jaj i nabiału (mleko, sery, masło, jogurt itp.). Miliony hektarów ważnych siedlisk, takich jak amazoński las deszczowy, Cerrado, las atlantycki, Gran Chaco i Chiquitano w Ameryce Południowej czy Północne Wielkie Równiny USA są zaorane, aby zrobić miejsce dla większej produkcji soi. Największym producentem soi jest Brazylia, a największym importerem soi przeznaczonej na pasze dla zwierząt są Chiny, a następnie Europa. Europejczyk zjada 61 kg soi rocznie (7). Import oleju palmowego to druga na liście przyczyna deforestacji. Olej palmowy jest najczęściej produkowanym, spożywanym i sprzedawanym olejem roślinnym na świecie.
Jest szeroko stosowany w produkcji – od margaryny i czekolady po szminki, herbatniki i detergenty do prania. 50% produktów na sklepowych półkach zawiera olej palmowy. Jest również szeroko stosowany jako biopaliwo i pasza dla zwierząt. Nieodpowiedzialna produkcja oleju palmowego spowodowała powszechne niszczenie lasów deszczowych, ponieważ olej najlepiej rośnie na nisko położonych, wilgotnych obszarach tropikalnych. Uprawa palmy olejowej stanowi zagrożenie dla krytycznie zagrożonych orangutanów, słoni, tygrysów (8).
Sektor spożywczy odpowiada za ok. 27% (od 25% (9) do 30% (10)) globalnej emisji gazów cieplarnianych; aż 60% emisji z rolnictwa jest związane z produkcją zwierzęcą. Co roku na świecie hoduje się na żywność ponad 50 miliardów zwierząt (11), w większości w systemach intensywnej produkcji. Szacuje się, że 33-39% zbóż (nadających się do spożycia dla człowieka) jest wykorzystywane w hodowli inwentarza żywego w intensywnej hodowli przemysłowej, a nie do bezpośredniego spożycia przez ludzi. To oznacza, że w tym procesie traci się 24% kalorii i innych składników odżywczych wytwarzanych na całym świecie(12). Jeśli chodzi o produkcję wołowiny, to obszary lasów są przekształcane w pastwiska. Przekształcanie lasów w pastwiska i nadmierny wypas może prowadzić do skrajnej utraty wierzchniej warstwy gleby i materii organicznej. Bydło mięsne wytwarza metan. Produkcja wołowiny wymaga również znacznej ilości wody, której większość jest wykorzystywana do uprawy roślin na paszę dla bydła.
1/3 wyprodukowanej żywności trafia na śmietnik. Od pola do stołu jedzenie jest tracone lub marnowane na każdym etapie podróży. Straty żywności mają miejsce w gospodarstwie i poprzez łańcuchy dostaw z powodu nieoptymalnych metod uprawy, złego przechowywania i nieelastycznych praktyk dystrybucji lub zakupów. Wytwarzamy również ogromne ilości marnowanej żywności w miejscu konsumpcji, zarówno w sklepach, jak i restauracjach i w domu (13). 60% wyrzucanej żywności w Polsce pochodzi z naszych domów (14).
W przeszłości do produkcji żywności wykorzystywano ponad 6000 roślin, obecnie wykorzystuje się ich mniej niż 200, a tylko 9 (np. ryż, pszenica i kukurydza) stanowi prawie 70% całej produkowanej żywności. Ten brak różnorodności w naszej diecie powoduje brak różnorodności w przyrodzie, a także sprawia, że jesteśmy mniej odporni na choroby. Sposób, w jaki produkujemy i konsumujemy żywność, jest dziś największym pojedynczym zagrożeniem dla przyrody. Jest głównym motorem pojawiania się chorób zakaźnych, a niezdrowa dieta najczęstszą przyczyną chorób innych niż zakaźne – prawie 2 miliardy ludzi cierpi na otyłość lub nadwagę. Jednocześnie marnujemy 1/3 całej produkowanej żywności i wszystkich zasobów naturalnych, które zostały użyte do jej produkcji, ale i tak prawie 700 milionów ludzi każdego dnia głoduje. Wszyscy musimy jeść, ale nasze obecne systemy żywnościowe obciążają planetę w sposób przekraczający bezpieczne granice. Musimy dokonać radykalnych zmian.
Odbudowa przyrody będzie zależeć od 3 działań:
- stosowania przyjaznych dla środowiska praktyk produkcyjnych (rolniczych),
- zmniejszenia strat i marnowania żywności,
- zmiany diety.
Dieta przyjazna planecie (planet-based diet) to taka, która ma niski negatywny wpływ na środowisko i jednocześnie oferuje duże korzyści zdrowotne. Planetarny talerz powinien składać się z ok. połowy talerza warzyw i owoców, a w drugiej połowie z produktów pełnoziarnistych, białek pochodzenia roślinnego, nienasyconych tłuszczów roślinnych i opcjonalnie ze skromnych ilości białka pochodzenia zwierzęcego(15). Dieta planetarna w każdym zakątku świata będzie trochę inna. W Europie, w tym w Polsce, spożywamy za dużo mięsa. Dzisiaj przeciętnie Polak spożywa 1,3 kg mięsa tygodniowo. Powinniśmy się ograniczyć do 0,5 kg mięsa tygodniowo. Dodatkowo światowe spożycie owoców i warzyw jest o 38% poniżej zdrowego minimalnego poziomu.
Przejście w kierunku większej ilości żywności pochodzenia roślinnego może zmniejszyć globalną utratę różnorodności biologicznej o od 5% w diecie fleksitariańskiej do 46% przy diecie wegańskiej (16).
***
(1) WWF (2020) Living Planet Report – 2020: Ratunek dla różnorodności biologicznej. Almond, R.E.A., Grooten M. and Petersen, T. (Eds), WWF, Gland, Szwajcaria.
(2) WWF (2020). Bending the Curve: The Restorative Power of Planet-based Diets. Loken, B. et al. WWF, Gland, Switzerland.
(3) IPCC 2019. Climate Change and Land: an IPCC Special Report on climate change, desertification, land degradation, sustainable land management, food security, and greenhouse gas fluxes in terrestrial ecosystems. Intergovernmental Panel on Climate Change. www.ipcc.ch/srccl IPBES. 2019. Summary for policymakers of the global assessment report on biodiversity and ecosystem services of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. IPBES secretariat, Bonn, Germany.
(4) WWF (2020) Living Planet Report 2020 – Bending the curve of biodiversity loss. Almond, R.E.A., Grooten M. and Petersen, T. (Eds). WWF, Gland, Switzerland.
(5) WWF (2022) Europe eats the world. How the EU’s food production and consumption impact the planet. 6 j.w.
(7) https://hiddensoy.panda.org/pl/
(8) https://www.wwf.pl/ekonsumpcja/olej-palmowy
(9) IPBES (2019). Summary for policymakers of the global assessment report on biodiversity and ecosystem services of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. https://www.ipcc.ch/srccl/chapter/summary-for-policymakers/.
(10) IPCC (2019). Climate Change and Land: an IPCC special report on climate change, desertification, land degradation, sustainable land management, food security, and greenhouse gas fluxes in terrestrial ecosystems. https://www.ipcc.ch/srccl/chapter/chapter-5/.
(11) World Economic Forum (2019). This is how many animals we eat each year. https://www.weforum.org/agenda/2019/02/chart-of-the-day-this-is-how-many-animals-we-eat-each-year/.
(12) WWF (2021). Bringing It Down To Earth: Nature Risk and Agriculture./ Springmann, M., Clark, M., Mason-D’Croz, D., Wiebe, K., Bodirsky, B. L., Lassaletta, L., Vries, W. de, Vermeulen, S. J., Herrero, M., Carlson, K. M., Jonell, M., Troell, M., DeClerck, F., Gordon, L. J., Zurayk, R., Scarborough, P., Rayner, M., Loken, B., Fanzo, J., Willett, W. (2018). Options for keeping the food system within environmental limits. Nature, 562(7728), 519. https://doi.org/10.1038/s41586-018-0594-0.
(14) https://pie.net.pl/wp-content/uploads/2019/08/Tygodnik_PIE_29-19.pdf
(15) EAT- Lancet Commission, 2020, Summary Report of the EAT-Lancet Commission, Healthy Diets From Sustainable Food Systems
(16) WWF (2020). Bending the Curve: The Restorative Power of Planet-based Diets. Loken, B. et al. WWF, Gland, Switzerlan
Tekst powstał w ramach współpracy podczas warsztatów nt. praktyk rolnych przyjaznych środowisku, organizowanych przez Fundację WWF Polska w kooperacji z Fundacją im. Heinricha Bölla w Warszawie.
