Wyzwania dla integracji dzieci ukraińskich w polskiej szkole

GI

Od początku wojny w Ukrainie Polska przyjęła ogromną falę uchodźców, w głównej mierze kobiet i dzieci. Polskie samorządy już w dwa tygodnie od momentu rozpoczęcia rosyjskiej inwazji zaczęły organizować miejsca nauki dla dzieci uchodźców, tak aby zabezpieczyć przede wszystkim ich prawo do nauki. Również po to, by dać im możliwość przebywania z rówieśnikami.

Jak sprawić, by ukraińskie dzieci i młodzież dobrze czuły się w polskich szkołach? Sama organizacja nauki dla tylu nowych uczniów jest ogromnym logistycznym wyzwaniem, które staje przed samorządami.

W artykule skupię się przede wszystkim na sposobach adaptacji i integracji uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach. Specustawa z 12. marca 2022 (O pomocy Ukrainie) nie reguluje szczegółowo organizacji pracy dzieci uchodźczych w szkołach, natomiast kształcenie dzieci cudzoziemskich (przybywających z zagranicy) jest w uregulowane w Ustawie Prawo oświatowe. W obecnej sytuacji dzieci cudzoziemskie są narodowości ukraińskiej i dlatego będę wymiennie używała określeń: dzieci i młodzież ukraińska/cudzoziemska/uchodźcza.

Adaptacja, integracja, asymilacja

Brzmi podobnie, ale różnice są istotne. Adaptacja to zapoznanie się ze szkołą (budynkiem, pomieszczeniami, terenem), uczniami w klasie i nauczycielami, zasadami oraz zwyczajami panującymi w szkole.

Integracja to proces akceptacji i przynależności, w tym przypadku do klasy, szkoły, kultury, w której przyszło funkcjonować uchodźcom. Zintegrowani uczniowie to tacy, którzy rozumieją zasady działania szkoły, są akceptowani przez nauczycieli oraz rówieśników i mają zbudowane z nimi relacje. Można w skrócie powiedzieć, że miarą dobrej integracji uchodźców jest to, że czują się dobrze w otoczeniu, do którego przybyli.

Asymilacja natomiast to włączenie i przyjęcie przez uchodźców jako własnej – kultury, do której przybyli. Tego aspektu nie będę rozwijać. Wszyscy żywimy nadzieję, że nasi sąsiedzi z Ukrainy, których obecnie przyjmujemy, będą mogli bezpiecznie wrócić do swoich domów.

Adaptacja i integracja to procesy złożone. Nie zadzieją się szybko. Rolą szkoły, wychowawcy, grona pedagogicznego jest stworzenie takich warunków, żeby uchodźcy czuli się bezpieczni i akceptowani. Warto rozłożyć ten proces na kilka kroków.

Zapoznanie się z kulturą ukraińską a następnie z uczniem oraz jego rodziną

Może wydawać się, że kultura polska i ukraińska, z racji na wspólne słowiańskie korzenie – są do siebie podobne. Tak jest, ale istnieje też bardzo wiele różnic, których warto być świadomym.

Dobrym pomysłem jest, aby sam nauczyciel, także klasa zapoznali się wcześniej, przed przyjęciem nowych uczniów z tym, co wyróżnia kulturę ukraińską, z podstawowymi tradycjami, obyczajami.

Wprowadzenie tematyki ukraińskiej do klasy i przygotowanie uczniów na przyjście nowych dzieci można zorganizować na lekcji wychowawczej, historii, języku polskim w formie prezentacji poświęconej ciekawostkom na temat kultury i historii ukraińskiej. Można zrobić quiz dotyczący Ukrainy, różnic i podobieństw językowych, wyglądu flagi lub symboli narodowych, podstaw geografii lub zaproponować, żeby uczniowie przygotowali w dowolnych formach informacje poświęcone Ukrainie.

Oczywiście, warto skupić się na kwestiach łączących Ukraińców i Polaków, np. podobne stroje ludowe, wspólna organizacja Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2012, gościnność obu narodów, podobieństwo kuchni.

Niemniej, równie ważne jest, aby dać i młodszym i starszym uczniom możliwość zadawania pytań.

Polsko-ukraińska historia obfituje w wydarzenia trudne dla obu stron. Być może też uczniowie wynieśli z domu jakieś uprzedzenia i będą chcieli się nimi podzielić. Wychowawca, na którym spoczywać będzie największy ciężar jeśli chodzi o integrację nowych uczniów z klasą, powinien stworzyć taką przestrzeń, w której uczniowie będą mieli możliwość swobodnej wypowiedzi i rozwiania wątpliwości.

Nie trzeba się ich bać. Nauczyciel może wspomóc się na takiej lekcji obecnością historyka lub psychologa. Historyka można też poprosić o przeprowadzenie lekcji na temat stosunków polsko-ukraińskich a psychologa/pedagoga szkolnego o przeprowadzenie zajęć na temat tolerancji i ksenofobii (adekwatnie do wieku uczniów).

Ponadto – pytania zadawane przez dzieci i młodzież bardzo często potrafią zaskoczyć. Pojawiają się w nich kwestie, ważne z ich punktu widzenia, nad którymi dorośli się nie zastanawiają.

Jeśli chodzi o język – warto mieć w pamięci, że choć język ukraiński jest jednym z najbardziej podobnych języków słowiańskich do j. polskiego, to kontakt z nim mają najczęściej dzieci z zachodniej Ukrainy.

Uchodźcy ze wschodniej, środkowej częściej mogą nie mieć styczności z kulturą i językiem polskim, chyba że ktoś z rodziny jest Polakiem lub dziecko uczęszczało na kurs nauki języka polskiego.

Jak w przypadku każdego nowego ucznia, tak i w przypadku dzieci cudzoziemskich bardzo ważne jest poznanie ucznia i jego rodziny. Poza podstawowymi informacjami: skąd pochodzi, jaka jest jego sytuacja rodzinna, warto zapytać, czym się interesuje, jakie ma talenty, jaki temperament. Co lubi, na co reaguje źle.

Z czasem wiedzę o talentach, mocnych stronach ucznia można wykorzystać, żeby wzmocnić jego pozycję w klasie, ale należy to robić małymi krokami, tak aby go nie onieśmielić. W przypadku dzieci uchodźców, część z nich może mieć syndrom stresu pourazowego, w takim przypadku należy poprosić psychologa, najlepiej mówiącego po ukraińsku, o rozmowę z przyjmowanym dzieckiem.

Można poprosić rodziców, aby raz w tygodniu przychodzili do szkoły i przekazywali dziecku komunikaty, co do których nie ma pewności, że je zrozumiało. Komunikacja z rodziną jest ważna, gdyż dziecko może być na różnych etapach emocjonalnych – przeżywać tęsknotę za rodziną, która pozostała na Ukrainie, za domem, za utraconym zwierzakiem, za przyjacielem, który jest gdzieś indziej. Warto, żeby nauczyciel miał świadomość w jakim stanie znajduje się uczeń.

Integracja ucznia z klasą

To w zasadzie najtrudniejsza do przeprowadzenia część adaptacji ucznia cudzoziemskiego w szkole. Im młodsze dzieci, tym szybszy proces adaptacji. Młodsi są lepiej przyjmowani przez grono rówieśników. Każdemu nowemu dziecku w klasie warto przydzielić opiekuna i dać mu zadania.

Np. oprowadzenie ucznia cudzoziemskiego po szkole, wspólne pójście po pomoce naukowe, dziennik, zjedzenie razem obiadu. Wydaje się, że to zadanie da się wyczerpać w 2,3 dni.

Tymczasem okazuje się, że w szkole jest masa zasad, które uczniowie uczęszczający znają z bieżącej praktyki, a dla nowych uczniów nie są one jasne. Na przykład: co wolno robić na przerwach, czego nie wolno, czy można używać telefonów komórkowych i sprzętu elektronicznego, czy wolno wychodzić poza teren szkoły i kiedy, jakie są zasady przebywania na boisku, korzystania z terenów zielonych, które klasy jedzą obiad w jakiej kolejności, czy trzeba zmieniać obuwie, jak korzystać z szatni przed lekcjami wychowania fizycznego, czy w sklepiku szkolnym można kupować na kredyt.

Okazuje się, że tych zasad jest niezwykle dużo. Dlatego najlepiej, żeby opiekun towarzyszył uczniowi cudzoziemskiemu przez dłuższy czas, żeby je pokazać w praktyce i na bieżąco tłumaczyć. Dzieci z młodszych klas są zazwyczaj bardzo podekscytowane pojawieniem się kogoś nowego w klasie, więc prawdopodobnie będą chętnie opiekować się nowym uczniem. Można też wyznaczać dyżury.

W starszych klasach mogą pojawić się większe trudności w procesie adaptacji nowych uczniów. Np. docinki o złych Ukraińcach. Młodzież może powtarzać dowcipy zasłyszane w sieci. Młodsze dzieci nie wiedzą, o co chodzi, natomiast starsze mocno przeżywają takie sytuacje.

Należy, odwołując się do zasady wzajemności, wyjaśniać takie rzeczy na bieżąco, po to by uprzedzenia (ze strony uczniów polskich) lub strach (ze strony uczniów ukraińskich) nie narastały.

Na lekcjach wychowawczych przywoływać tematy dotyczące tolerancji. Mówić o potrzebie poszanowania cudzych poglądów, historii ,odwołując się do silnej wśród dojrzewającej młodzieży potrzeby wyrażania własnego ja poprzez ubiór, słuchanie konkretnej muzyki. Wskazywanie na to, że tolerancja dotyczy różnych płaszczyzn, nie tylko ubioru, światopoglądu, ale również narodowości.

Bardzo ważne jest, abyśmy podkreślali, że ludzie dzielą się tylko na dobrych i złych – takich możemy spotkać wszędzie. O tym, czy ktoś jest miły, mądry albo coś umie, nie decyduje rasa, pochodzenie, wygląd, płeć ani język, w którym mówi.

Największą barierą integracji jest wspomniany już język, którego przyjeżdżające dzieci i młodzież nie znają wcale lub znają bardzo słabo. Idealnym rozwiązaniem proponowanym przez większość stron (zarówno nauczycieli jak i rodziców uczniów cudzoziemskich) jest rozpoczęcie nauki od lekcji polskiego, a dopiero po intensywnym kursie językowym — rozpoczęcie edukacji przedmiotowej.

Taka sytuacja w perspektywie obecnego napływu uchodźców jest niewykonalna. Dlatego ważne jest, aby jak najszybciej zorganizować w szkole dodatkowe zajęcia z nauki języka polskiego. Oczywiście, najlepiej, żeby lekcji języka polskiego było jak najwięcej. Dodatkowym rozwiązaniem jest przybliżanie polskim uczniom podstawowych pojęć z języka ukraińskiego.

Wiele instytucji i organizacji przygotowało też bezpłatne kursy dla nauczycieli oferujące podstawy j. ukraińskiego (LINK do bezpłatnego kursu organizowanego przez urząd miasta Warszawa). Prowadząc już lekcje w klasie nauczyciel powinien pamiętać o tym, aby formułować zadania dla uczniów cudzoziemskich dużo prostszym językiem.

Jeśli chodzi o pomocną literaturę i narzędzia – fenomenalnym źródłem wiedzy i narzędzi jest publikacja Szkoła Integracji Międzykulturowej Polskiego Forum Migracyjnego, do którego odsyłam również po inne praktyczne porady dla uchodźców.

Proces nauczania

To kolejny etap. Jedną z zasad edukacji dzieci cudzoziemskich jest indywidualne podejście do każdego ucznia. W perspektywie ogromnej liczby dzieci uchodźczych z Ukrainy indywidualizacja będzie niezwykle trudna.

Szansą na pomoc w tym procesie jest obecność większej liczy nauczycieli z Ukrainy, którzy uciekają przed wojną. Przy szybkim procesie wdrożenia ich do pracy w szkołach, mogą być niezwykle pomocni.

Uczniom najprawdopodobniej, największe trudności będzie sprawiać nauka języka polskiego. Jeśli są uzdolnieni w innych kierunkach: matematycznym lub językach obcych, należy to wyróżniać i dodawać uczniom pewności siebie.

Podkreślając zdolności ucznia – obcokrajowca w innych przedmiotach, stawiajmy akcent na jego mocne strony, dziecko nie ma wtedy poczucia bezradności, nieustannej porażki, jest bardziej zmotywowane do nauki.

Poniżej kilka przydatnych wskazówek dla nauczycieli, które usprawnią pracę z dziećmi cudzoziemskimi.

  1. Warto uprościć język do jasnych pytań i instrukcji – krótkie, proste, jasne komunikaty oraz krótkie pytania. Na przykład: Kiedy i gdzie toczy się akcja utworu? Kto jest bohaterem? Policz wynik. Sprawdź. Warto przygotować krótsze polecenia i dostosować je do poziomu znajomości języka polskiego przez ucznia.

  2. Wzmacnianie ucznia. Warto akceptować i chwalić każdą prawidłową odpowiedź ucznia, nawet jeśli nie jest do końca poprawna gramatycznie lub jest wyrażona jednym wyrazem. Dobrą praktyką jest umożliwianie uczniom cudzoziemskim korzystania z dwujęzycznego słownika w trakcie zajęć.

  3. W pracach pisemnych – oceniajmy komunikatywność, czyli dopuszczajmy występowanie błędów językowych. Pamiętajmy, aby nie przywiązywać zbyt wielkiej wagi do poprawności językowej wypowiedzi ucznia – ciągłe poprawianie może stać się przyczyną stresu, a w efekcie spowodować blokadę komunikacyjną między nauczycielem a uczniem.

  4. Pozwólmy na zadawanie pytań. Ustalmy zasady ich zadawania (kiedy i jak sygnalizujemy pytania, lub wyznaczmy czas na zadawanie ich w blokach, może na początku przerwy, lub kończąc lekcję 5 min wcześniej i zwalniając polskich uczniów na przerwę.

  5. Angażujmy ich w pomoc koleżeńską uchodźcom w klasie, po lekcjach, podczas zajęć świetlicowych..

Jeżeli szkoła zapewnia ukraińskim uczniom tłumaczy lub w szkole pojawili się asystenci kulturowi, a w sytuacji idealnej ukraińscy nauczyciele – to proces nauki i wdrożenia może przejść łatwiej i sprawniej. Nauczyciele zostają w znacznej mierze odciążeni, nie muszą przerywać lekcji żeby osobno tłumaczyć uczniowi niezrozumiałe rzeczy, mogą skorzystać z pomocy tłumacza w przygotowywaniu się do lekcji wyrównawczych.

Problemy

Nie warto się łudzić – problemy będą się pojawiały. Samo przyjęcie tylu uczniów jest nie tylko dla szkoły, ale dla całego społeczeństwa ogromnym wyzwaniem.

Te sytuacje, na które nauczyciele mają wpływ – warto rozwiązywać na bieżąco, angażując w pomoc całe grono pedagogiczne, ale również rodziców. Nie tylko dzieci cudzoziemskich, ale również polskich.

Dzieci bardzo często przenoszą do szkoły poglądy rodziny. Warto częściej organizować zebrania z rodzicami, aby zobaczyć jakie wśród nich panują nastroje, jak odnoszą się do napływu uchodźców, jak to komunikują.

Dobrym rozwiązaniem jest organizacja pikników szkolnych, na które zapraszani są zarówno polscy jak i ukraińscy rodzice. Psycholog, asystent międzykulturowy mogą stworzyć zadania i zabawy integracyjne, które pomogą uwypuklić wspólne dla naszych kultur elementy. Poza tym, w nieformalnej atmosferze szybciej rozładować konflikty lub złagodzić uprzedzenia wskazując na podobieństwa.

Kilka przydatnych linków z materiałami do pracy dla dzieci ukraińskich.

Nauka j.polskiego dla dzieci z Ukrainy

Baza darmowych polsko-ukraińskich materiałów dla dzieci i dla rodziców, przydatnych w obecnej sytuacji zmagań wojennych i goszczenia osób uchodźczych

Książki dla dzieci w j. ukraińskim

Foto: Getty Images

Facebook
Twitter
Email

Newsletter

Co miesiąc najlepsze teksty WW w Twojej skrzynce!

Newsletter

Co miesiąc najlepsze teksty WW w Twojej skrzynce!