O tytule
Skąd taki tytuł? Wybrałam go dlatego, że nawet w środowisku badaczy społecznych można spotkać opinie, iż: z młodości się wyrasta; młodzi ludzie niczym się ‘tak naprawdę’ nie różnią od dorosłych, a w ogóle – po co się zajmować tak ‘niepoważną’ problematyką.
Z drugiej strony, dojrzałe i odpowiedzialne społeczeństwa powinny być opiekuńcze i troskliwe wobec swoich młodych pokoleń i starać się je rozumieć. Z tym akurat w naszym kraju od wielu lat nie jest najlepiej: młodzi ludzie, uwiązani do rodziców na elektronicznych smyczach, w gruncie rzeczy są często zostawiani sami sobie, albo traktowani jako inwestycja – widomy znak prestiżu rodziny, albo – gdy próbują mówić własnym głosem – jako obce, groźne dla ładu społecznego siły.
Wreszcie sytuacji nie poprawiają trendy obserwowane w dominującej kulturze popularnej: nadal jest to kultura młodości, ale młodość jest traktowana instrumentalnie, bowiem liczy się tu młody wygląd (koniecznie piękny, atrakcyjny), wspomagający lub sygnalizujący sukces finansowy.
Paradoksalnie można by rzec, iż współczesna kultura odbiera młodym ludziom młodość i wystawia ją na rynku jako dobro dla tych, którzy mogą ją sobie kupić. Taki sposób traktowania młodości, gdy staje się wzorcem, wraca jak bumerang do swoich pierwszych i naturalnych właścicieli (młodzieży), by kształtować ich zachowania, postawy, układy wartości oraz światopoglądy. I tu właściwie mogłabym zakończyć znanym twierdzeniem: świat się chyli ku upadkowi, a młodzież jest coraz gorsza!
O podstawowych perspektywach w badaniu młodzieży
W naukach społecznych istnieją różne sposoby patrzenia na społeczeństwo oraz jego poszczególne części – grupy społeczne. Zajmujemy się bądź poszukiwaniem ich cech ogólnych i wspólnych, bądź różnic; interesuje nas to, co stałe lub to, co zmienne.
Sama socjologiczno-antropologicznymi badaniami młodzieży zajmuję się od 1986 roku. Od początku perspektywa zróżnicowań wydawała mi się ciekawsza niż dowodzenie braku różnic. W końcu udało mi się, jak sądzę, wskazać najważniejsze z owych zróżnicowań i zaproponować opisową definicję młodzieży. Niestety, nie grzeszy ona zwięzłością, ale pozwala zebrać razem kryteria, wedle których można tę grupę społeczną i jej specyfikę opisać.
O młodzieży według kryteriów zróżnicowań
Każde ze wskazanych poniżej kryteriów mogłoby być pretekstem do wygłoszenia osobnego wykładu lub napisania osobnego artykułu, w których mogłabym podać wyniki badań, argumenty, szersze wnioski czy rekomendacje praktyczne. Na to nie ma tu miejsca, więc tylko sygnalizuję najważniejsze według mnie kwestie, odsyłając zainteresowanych do stosownych publikacji.
Młodzież najczęściej z ogółu społeczeństwa wyodrębniana jest na podstawie WIEKU, zaś jego dolne i górne granice są bardzo różnie ustalane (np. od 15 do 29 lub nawet 35 lat). Moim zdaniem, to główne kryterium może być dość precyzyjnie ustalone i wyodrębniać kilka grup wiekowych: młodsze nastolatki (od 11 do 14 lat); starsze nastolatki (od 15 do 19 lat) i młodych dorosłych (od 20 do 25 lat). Dodajmy, że nie jest to jedynie kryterium biologiczne, lecz przede wszystkim społeczne i kulturowe, ze względu na konkretne skutki, które z wieku wynikają.
Kryterium SYTUACJI RODZINNEJ pozwala ujrzeć młodzież: z rodzin pełnych i niepełnych oraz pozostającą pod opieką państwowych i niepaństwowych placówek opiekuńczych, wychowawczych, realizujących działania resocjalizacyjne, zdrowotne i in.; a także młodych ludzi na utrzymaniu rodziców i/lub opiekunów albo już usamodzielnionych, w tym posiadających własne rodziny. Współczesne rodzaje i formy zależności młodych ludzi od rodzin to źródło wielu problemów, począwszy od prywatnych kłopotów życia rodzinnego przybierających coraz bardziej masowy charakter, skończywszy na polityce – gdy państwo próbuje wdrażać konkretne modele życia rodzinnego.
Kryterium STATUSU SPOŁECZNO-EKONOMICZNEGO (własnego lub tzw. rodziny pochodzenia) – czyli mówiąc potocznie bogactwa i biedy – wskazuje młodych ludzi o wysokim, przeciętnym dla Polski lub niskim i bardzo niskim poziomie zaspokojenia potrzeb, zarówno bytowych, jak i kulturalnych. Warto przyglądać się wszystkim tym grupom, nie tylko młodzieży ze środowisk ubogich i cywilizacyjnie zaniedbanych, ponieważ napięcia między nimi mogą być bardzo groźne społecznie.
Kryterium SYTUACJI EDUKACYJNEJ pozwala odróżnić młodzież uczącą się; w tym uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych oraz studentów; z drugiej strony zaś młodzież, która bądź wypadła z systemu szkolnego, bądź z różnych powodów zakończyła edukację na danym szczeblu kształcenia oraz taką, która nigdy do systemu szkolnego nie weszła. Nie tylko moim zdaniem ta sfera życia młodych ludzi jest tykającą bombą dla przyszłości, bowiem nasz system edukacyjny jest dramatycznie anachroniczny i nie przygotowuje do warunków, w jakich będą żyli młodzi Polacy.
Kryterium ZATRUDNIENIA obejmuje zarówno osoby bierne zawodowo, jak i czynne zawodowo, pracujące i bezrobotne. Współcześnie coraz większym problemem (powiązanym z edukacją) jest globalna zmiana na rynkach pracy, w tym kurczące się zasoby pracy. Trzeba liczyć się z sytuacją, w której praca nie będzie stała i nie będzie zapewniała bezpieczeństwa utrzymania, ale stanie się dobrem rzadkim; przywilejem, a nie przymusem. Proszę sobie odpowiedzieć na pytanie, czy polska młodzież jest na to przygotowywana, czy ciągle stawia się jej jako cel święty etat?
Kryterium ZDROWIA pozwala wyodrębnić w kategorii młodzieży: osoby pełnosprawne i z określonymi typami niepełnosprawności fizycznej, umysłowej lub sprzężonej; a także osoby lepiej lub gorzej wyposażone biologicznie i intelektualnie, zdrowe i chore (w tym przewlekle), wolne od nałogów, zagrożone uzależnieniami i uzależnione; ponadto – „dostosowane” i „niedostosowane” społecznie. Warto tu zwrócić uwagę na takie problemy, jak zaburzenia odżywiania, czy oddziaływanie kultury popularnej promującej wzorce zdrowia i urody oraz narastające problemy zdrowia psychicznego.
Kryterium TERYTORIALNE wyróżnia młodzież: zamieszkałą w miastach o różnej wielkości i standardzie cywilizacyjnym oraz zamieszkałą w strefach podmiejskich i na wsi. Mimo, iż mówi się dużo o zanikaniu tradycyjnych zróżnicowań terytorialnych, to warto zauważyć, iż pojawiają się też nowe, związane ze zmianami znaczenia terytorium i miejsca dla życia ludzi.
Do niedawna oczywiste kryterium PŁCI, obecnie nie dotyczy już jedynie odmiennych charakterystyk socjo-kulturowych i częściowo odmiennych problemów dziewcząt i chłopców, czy młodych kobiet i mężczyzn. Obecnie stosunek do tej biologicznej cechy stanowi o liniach mocnych podziałów światopoglądowych, rzutuje na rozwiązania problemów społecznych i prowadzi do poważnych konfliktów w globalnej i lokalnej skali.
Kryterium STATUSU PRAWNEGO pozwala zauważyć, że do kategorii młodzież zalicza się osoby posiadające pełnię praw obywatelskich albo pozostające pod opieką dorosłych (jakkolwiek praw – np. dziecka czy ucznia nie pozbawione). Szerszą kwestią, budzącą ciągle w naszym kraju żywe spory światopoglądowe, jest podmiotowość młodych ludzi.
Powyższe kryteria zaliczane są do najważniejszych, wyodrębniających młodzież. Jednakże poszczególne środowiska młodzieżowe różnią się ponadto ze względu na wiele innych kryteriów, które warto mieć na uwadze, gdy zaczynamy zajmować się młodymi ludźmi. Są to, przykładowo:
– kryterium AKTYWNOŚCI, bowiem są wśród młodych ludzi osoby aktywnie działające na scenie życia publicznego (w mniejszości) oraz bierne (tych jest większość); wśród młodych ludzi są więc buntownicy i konformiści; przyszli działacze, liderzy życia społecznego i osoby niemal całkowicie skupione tylko na własnych sprawach;
– kryterium TWÓRCZOŚCI, w środowiskach młodzieżowych znajdziemy zarówno jednostki twórczo nastawione do życia i przyszłości oraz pasywnie poddające się losowi; odtwórcze czy wręcz skazane na naśladownictwo; śmiem twierdzić, że u sporej części tych drugich kreatywność została stłumiona lub zniszczona, m.in. przez zły sposób wychowania i kształcenia;
– kryterium RELIGIJNOŚCI – wszyscy wiedzą, że wśród młodych ludzi są osoby zarówno głęboko wierzące, letnio wierzące, wątpiące, poszukujące i niewierzące; to kryterium również wymaga stałego monitorowania ze względu na dużą dynamikę zmian oraz społeczne i (niestety) także polityczne znaczenie pojęcia tolerancji;
– kryterium TYPU DROGI ŻYCIOWEJ – jest istotne, bowiem pozwala wskazać takich młodych ludzi, którzy względnie bezkolizyjnie przechodzą przez życie, przygotowując się do samodzielności oraz takich, którzy napotykają na swej drodze rozmaite utrudnienia i takich, którzy z własnego wyboru lub z konieczności są już samodzielne;
– kryterium DOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO – warto pamiętać, dyskutując o młodzieży, że niektórzy młodzi ludzie mają bardzo dobre relacje z opiekunami, wychowawcami, i ogólnie z dorosłymi – nie musi to jednak zawsze świadczyć o dobrym porozumieniu, bo może być wskaźnikiem skutecznej manipulacji po obu stronach; inni jednak stwarzają trudności wychowawcze, co, z kolei, niekoniecznie musi skutkować od razu przechodzeniem do grup zagrożonych patologiami lub grup przestępczych;
– kryterium KAPITAŁÓW: KULTUROWEGO I SPOŁECZNEGO– tu można wskazać, że część młodzieży jest (lub w niedalekiej przyszłości będzie) dobrze wykształcona, mobilna, zamożna i dobrze funkcjonująca w swoich sieciach społecznych; część jednak to osoby słabo wykształcone, niezaradne, zamknięte w niewielkich grupach, dziedziczące biedę, bezrobocie, bez szans na godziwe życie i realizację marzeń, a nawet na swobodne przemieszczanie się w poszukiwaniu lepszego losu; niektórzy młodzi ludzie mają wyraźnie ukształtowane tożsamości społeczne i wyraźne poczucie przynależności do określonych segmentów struktury społecznej; inni jednak jawią się jako społecznie „niedojrzali”, „dziecinni”, dryfujący lub poszukujący swojego miejsca na ziemi;
– kryterium ASPIRACJI: niektóre grupy cechują się wysokim poziomem aspiracji cywilizacyjnych, inne kontestują współczesny system społeczno-kulturowy, jeszcze inne przyjmują strategie życiowe bierne i przystosowawcze; to kryterium jest ważne zwłaszcza dla przyszłości.
Niewykluczone, że za parę lat przedstawiony tu zestaw trzeba będzie znów uzupełnić lub zmienić, co już parokrotnie musiałam robić od momentu stworzenia pierwszej wersji takiego ujęcia problematyki młodzieży.
Trzy krótkie uwagi na koniec
Po pierwsze, przedstawiona powyżej wstępna charakterystyka uzasadnia – mam nadzieję – spojrzenie na młodzież, jako na zbiorowość różnych grup o zróżnicowanym potencjale rozwojowym, niekoniecznie tych samych interesach, możliwościach i szansach na ich realizację.
Po drugie, może warto przemyśleć, jak my dorośli traktujemy młodzież, bowiem widziana oczyma dorosłych jest ona albo „nadzieją”, albo „zagrożeniem”; albo „problemem nie do rozwiązania”, albo „partnerem w działaniu na rzecz dobra wspólnego”.
Wreszcie, po trzecie, trzeba pamiętać, że ani rodzina, ani grupa rówieśnicza, ani instytucje same sobie dzisiaj z problemami młodzieży nie poradzą, zaś warunkiem realizacji nowoczesnej polityki państwa dla młodzieży jest postrzeganie jej właśnie jako podmiotu – partnera, a nie tylko przedmiotu określonych decyzji i działań.
