Kiedy wspominamy swoją młodość, ten czas kojarzy nam się na ogół z zabawą, beztroską, spontanicznością, milionem szalonych pomysłów, brakiem „prawdziwych”, „życiowych” problemów i ciężaru odpowiedzialności za innych. Nie chcemy pamiętać nic poza tym. Wyidealizowany obraz młodzieńczych lat może jednak utrudniać bycie opiekunem, który zechce zrozumieć, z czym mierzy się i co przeżywa nastoletnie dziecko, aby pomóc mu przejść przez ten niełatwy etap życia.
Z dojrzewaniem jest jak z remontem…
Dojrzewanie to bardzo długi i zróżnicowany okres w życiu człowieka. Choć trudno określić jego dokładne granice, zakłada się, że rozpoczyna się zazwyczaj ok. 10-12, a kończy nawet ok. 20-24 roku życia (Ziółkowska i Wycisk, 2019)!
Można je porównać z remontem, z ogromną życiową przebudową,– biologiczną, emocjonalną, poznawczą, społeczną, tożsamościową. To czas intensywnych i głębokich zmian, w wyniku których funkcjonowanie młodej osoby będzie z tygodnia na tydzień i z miesiąca na miesiąc inne i jednocześnie efektywniejsze.
Ciało będzie silniejsze i bardziej skoordynowane. Umysł zyska możliwość bardziej abstrakcyjnego myślenia, umiejętność rozwiązywania problemów, planowania i przewidywania konsekwencji podejmowanych działań oraz zdolność patrzenia z różnych perspektyw. Pojawi się lepsze rozumienie własnych uczuć i umiejętność radzenia sobie z nimi, a w efekcie większa emocjonalna stabilność. I w końcu, młoda osoba będzie miała szansę odpowiedzieć sobie na pytania: kim jest, jaka jest, jaka nie jest, jaka chce być, jak chce być postrzegana przez innych, czym chce się w życiu zajmować itd.
Niestety wiele zmian, będących nieodłącznym elementem prawidłowego przebiegu okresu dojrzewania, i my, i nasze nastoletnie dzieci odbieramy jako coś trudnego i niechcianego. Dzieje się tak, bo zapominamy, że częścią każdego remontu jest niezwykle uciążliwy czas rozbiórki – burzenia starego, aby zrobić miejsce temu, co nowe. Zapominamy również, że dojrzewanie – tak jak remont – należy traktować jako okres przejściowy między dzieciństwem a dorosłością, zatem czas daleki od ideału.
|
Naturalne zmiany rozwojowe |
Ich „efekty uboczne” dla nastolatków i ich otoczenia |
| Wiele zmian w ciele i wyglądzie w bardzo krótkim czasie, „niezgrabne”, „nieestetyczne” i nieskoordynowane ciało | Niepokój, zagubienie, poczucie utraty panowania nad sobą, niezadowolenie z własnego ciała i wyglądu, samooceny |
| Rozważanie i analizowanie problemów z różnych perspektyw | Trudności z podejmowaniem decyzji, nadmierne dylematy i rozterki |
| Krytycyzm w postrzeganiu siebie, świata i innych ludzi | Częstsze konflikty w relacjach z innymi |
| Przeświadczenie, że jest się obiektem nieustannych obserwacji i ocen innych (egocentryzm młodzieńczy) | Drażliwość i nadwrażliwość na swoim punkcie |
| Wiara, że normalne prawa natury odnoszą się tylko do innych; przeświadczenie o własnej nieśmiertelności i niezniszczalności (mit o własnej osobie) | Zachowania ryzykowne, niebezpieczne eksperymentowanie, brak przewidywania konsekwencji podejmowanych działań |
| Potrzeba coraz większej autonomii w relacji z opiekunami | Niekończące się dyskusje, domaganie się większych praw i dodatkowych przywilejów |
| Tendencja do negowania, zachowania niezgodne z oczekiwaniami otoczenia | Bunt i potrzeba bycia kimś wyrazistym, wyróżniającym się |
| Potrzeba przebywania z rówieśnikami, wzrost znaczenia grupy rówieśniczej w życiu; tendencja do podejmowania działań zgodnych z oczekiwaniami kolegów i koleżanek | Niechęć do wypełniania codziennych obowiązków i współpracy z dorosłymi |
| Doświadczanie emocji o dużym nasileniu | Niezdolność do rozumienia swojego emocjonalnego stanu, poczucie bezradności, niepewności i niestabilności emocjonalnej; wzrost podatności na stres i niepowodzenia; impulsywność i nieprzewidywalność reakcji; wzrost podatności na zaburzenia depresyjne i lękowe |
| Przeżywanie emocji, które pojawiają się bez wyraźnej przyczyny (bezprzedmiotowość emocji) | |
| Nagłe zmiany doświadczanych emocji i płynne przechodzenie od emocji przyjemnych do nieprzyjemnych (labilność emocjonalna) | |
| Jednoczesne przeżywanie pozytywnych i negatywnych emocji z czymś lub kimś związanych (ambiwalencja emocjonalna) | |
| Poszukiwanie tożsamości | Duża podatność na wpływy z zewnątrz; tendencja do zmienności decyzji i zachowań w zależności od osób i sytuacji; negatywne nastawienie do uznawanych przez najbliższe otoczenie norm i wartości; naśladowanie innych osób, przejęcie ich zasad moralnych, wyborów, poglądów bez żadnej weryfikacji |
Źródło: opracowanie własne na podstawie Brzezińska, 2019; Brzezińska, 2014a i b.
Choć u każdej młodej osoby dojrzewanie przebiega nieco inaczej, to mianownikiem wspólnym tego etapu życia są naturalne potrzeby, a wśród nich m.in.:
- Zaakceptowanie swojego ciała, wyglądu i seksualności oraz pragnienie bliskości i intymności w relacjach z innymi;
- Wypróbowanie nowych ról i zdefiniowanie siebie na nowo oraz odkrycie swoich wartości i życiowych celów;
- Bycie traktowanym z szacunkiem;
- Podejmowanie samodzielnych decyzji;
Czas zagrożeń
W ciągu kilku lub nawet kilkunastu lat dojrzewania nastolatek musi sprostać wielu zmianom, które dzieją się wewnątrz niego samego. Ten czas może przebiegać stosunkowo spokojnie i bez znaczących przeszkód. Może również być niezwykle obciążającym doświadczeniem, obfitującym w poważne komplikacje i trudności. Nie bez powodu, blisko 50% wszystkich zaburzeń psychicznych ma swoje pierwsze objawy właśnie w okresie dojrzewania. Niestety, duża część młodych osób z poważnymi problemami nie otrzymuje potrzebnego wsparcia. Dlaczego? Ponieważ jako opiekunowie często nie dostrzegamy lub bagatelizujemy zauważone zmiany w zachowaniu młodych osób.
Przykładowe niepokojące zmiany w zachowaniu, na które zawsze warto zareagować:
|
Niepożądane i niepokojące zmiany zachowania młodej osoby warto zawsze traktować jako komunikat, że w jej życiu dzieje się coś ważnego, może również trudnego. Oczywiście w wielu przypadkach możemy znaleźć dla nich inne, niegroźne wytłumaczenie – przejściowa moda, wiek dojrzewania, lenistwo, niechęć do otoczenia, zwracanie na siebie uwagi itp. Ale bezpieczniej jest sprawdzić w bezpośredniej rozmowie z nastolatkiem, co się za nimi kryje.
Rozmowa o trudnościach
Każdy z nas codziennie rozmawia z wieloma osobami – w domu, w pracy, w sklepie, na ulicy. Mówimy na tyle dużo i na tyle często, że powinniśmy stać się prawdziwymi mistrzami w komunikacji. Niestety fakt, że nauczyliśmy się mówić, jeszcze nie oznacza, że potrafimy prawdziwie rozmawiać, zwłaszcza o problemach.
W konstruktywnej rozmowie wsparciowej można wyróżnić dwie podstawowe części – wysłuchanie (które pomaga nazwać, zrozumieć i „odwentylować” emocje, a także daje szansę zidentyfikować przeżywane problemy) oraz działanie (pozwalające ustalić możliwe rozwiązania, pozbyć się bezradności i zdobyć nowe doświadczenia).
|
1. Wysłuchanie
Ostatnio kilkakrotnie powiedziałeś, że nie chcesz żyć. Za tymi słowami może stać coś bardzo poważnego, np. może przeżywasz trudne chwile, może coś się wydarzyło. Powiedz, proszę, co się dzieje. Porozmawiajmy.
Słyszę w Twoim głosie przygnębienie. Czasami mogą nas smucić i martwić rożne rzeczy. A Ciebie co najbardziej smuci? Wystrzegaj się szybkiego pocieszania, radzenia, odwracania uwagi, dyskusji. Pełne optymizmu komentarze lub gotowe plany zaradcze – choć wypowiedziane w najlepszej wierze – mogą zostać odebrane jako dowód kompletnego braku zrozumienia lub lekceważenia. Unikaj poniższych i podobnych im komunikatów:
W zamian możesz powiedzieć:
|
Podczas pierwszej części rozmowy, szczególną rolę odgrywa umiejętność aktywnego słuchania. Oto przykładowe sposoby, jak można ją trenować:
- Potwierdzanie, że słuchamy i śledzimy tok wypowiedzi poprzez drobne gesty takie, jak skinienia głowy, uśmiech lub nieartykułowane dźwięki, np. mmm, uhm, acha:
- Podsumowywanie wypowiedzi;
- Zadawanie szczegółowych pytań, prośba o konkretne przykłady;
- Dostrajania się, czyli przyjmowanie podobnej postawy ciała, tempa mówienia, tonu głosu, używanie podobnych słów, zwrotów, wczuwanie się w stan emocjonalny.
|
2. Działanie
Co możesz zrobić, aby poradzić sobie z tą sytuacją? Co Ci do tej pory pomagało w innych trudnościach? Gdyby osoba, którą bardzo lubisz, miała podobne trudności, co byś jej podpowiedział?
Mam kilka pomysłów, co można zrobić. Czy chcesz je poznać? Mogę ci podsunąć jakieś rozwiązania, ale ty zdecydujesz, czy chcesz je ode mnie usłyszeć i czy któreś ci odpowiada.
W Twojej szkole jest pedagog (imię i nazwisko). Można go znaleźć (dokładna informacja gdzie). To osoba, która pomaga w różnych trudnościach, np. problemach w nauce, w kontaktach z rówieśnikami czy nauczycielami. Porozmawiajmy z nim, proszę. Może jutro?
Zastanówmy się wspólnie, co po kolei trzeba zrobić. Pierwszym krokiem będzie… W następnej kolejności warto… Ustalmy, ile dasz sobie czasu na realizację każdego kroku. |
Dobrą praktyką drugiego etapu rozmowy jest zachęcanie nastolatka do samodzielnego poszukiwania możliwych rozwiązań. W ten sposób nie tylko dbamy, aby miał poczucie współdecydowania i wpływu na swoje sprawy, ale jednocześnie zwiększa się jego motywację do późniejszego wdrożenia w życie opracowanego planu zaradczego.
Być dobrym przykładem
Wielu z nas oczekuje, że nastolatki same powinny zwracać się do nas po pomoc w chwilach potrzeby. Jednocześnie my, dorośli mamy z tym ogromną trudność – zamykamy się w sobie w obliczu złego samopoczucia, staramy się ukrywać swoje problemy przed najbliższymi itp.
Nie możemy zapominać, że młodzi ludzie są doskonałymi obserwatorami i uczą się od nas głownie na podstawie tego, co zrobimy, i jak sami postąpimy. Warto zatem zadbać o to, aby być dobrym przykładem. Jeśli chcemy, aby nowe pokolenie potrafiło rozmawiać z nami o swoich trudnościach, musimy zacząć jako pierwsi. Należy jednak pilnować, aby nie oczekiwać od nastolatki opieki i pocieszania – nic się nie zmienia – dorosły ma pozostać opiekunem nawet wtedy, gdy jest mu smutno, boi się, czuje złość lub bezradność itp.
| Kiedy odczuwasz nieprzyjemne emocje, które skłaniają cię do konkretnych działań, w prostych słowach nazwij swój stan, wytłumacz sens swojego zachowania i podpowiedz nastolatkowi, co może zrobić w tej sytuacji:
Stan emocjonalny – Płaczę, bo jest mi smutno i trochę się boję. Sens zachowania – Jak chwilę popłaczę, będzie mi lepiej. Podpowiedź dla nastolatka – Możesz podać mi chusteczkę i mocno przytulić. Stan emocjonalny – Zezłościłam się po rozmowie przez telefon. Sens zachowania – Muszę sobie pomarudzić, bo sporo rzeczy mi się nie podoba. Podpowiedź dla nastolatka – Zostaw mnie, proszę, na 10 minut samą. |
Problemy i trudności – czy się nam to podoba, czy nie – stanowią nieodłączną część naszego życia i nas samych. Możemy z nimi walczyć, możemy udawać, że ich nie ma. Dobrze, kiedy nauczymy się je rozumieć i akceptować. Jeszcze lepiej, gdy będziemy gotowi rozmawiać o nich z nastolatkami.
Bibliografia:
Brzezińska, A. (red.). (2014a). Niezbędnik Dobrego Nauczyciela. Wczesna faza dorastania. Warszawa: IBE.
Brzezińska, A. (red.). (2014b). Niezbędnik Dobrego Nauczyciela. Późna faza dorastania. Warszawa: IBE.
Brzezińska, A. (2019). Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdynia: GWP Profesjonalne.
Ziółkowska, B., Wycisk, J. (2019). Autodestruktywność dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
