W latach 1994 – 2004 Fundacja Wspomagania Wsi prowadziła Program Wymiany Młodzieży dla uczestników z Ukrainy, Kanady i Polski. Młodzi przedstawiciele tych trzech narodów spędzali wspólnie 7 intensywnych miesięcy, współpracując ze sobą i lokalną społecznością małych miast i wsi w Kanadzie i w Polsce.
W roku 2004 postanowiłam sprawdzić, czy kilkumiesięczny pobyt w Polsce międzynarodowej grupy młodzieży wpłynął na zmianę stereotypów narodowych i uprzedzeń mieszkańców dwóch polskich gmin wiejskich, w których realizowany był program wymiany.
Szczególnie interesowała mnie zmiana stereotypu narodowego, mierzona poziomem zgody na kontakt z przedstawicielami innych narodów i opisywana trzema wymiarami dystansu społecznego:
– mikrospołecznym, wyrażającym się zgodą na nawiązywanie z przedstawicielami innych krajów kontaktów osobistych: pracowniczych, sąsiedzkich, przyjacielskich lub rodzinnych;
– makrospołecznym, wyrażającym się zgodą na kontakty turystyczne obcokrajowców z Polską, podejmowanie przez nich pracy i czasowe osiedlanie się w Polsce, czy uzyskanie polskiego obywatelstwa i osiedlenie się na stałe w Polsce;
– partycypacyjnym, wyrażającym się zgodą na nawiązywania własnych kontaktów z innymi krajami, takimi jak kontakty turystyczne, podejmowanie pracy, czasowe osiedlenie się w innych krajach, przyjmowanie obywatelstwa innych państw i stałe osiedlenie się w innych krajach.
Stereotypy narodowe i uprzedzenia
Stereotypy narodowe przedstawiają uniwersalne, rozpowszechnione w danej społeczności wzorce i przekonania. Ponadto są nasycone emocjami, trwałe i odporne na zmiany oraz aktywizują się pod wpływem słowa w postaci sądów i obrazów. Wyobrażenie, które powstaje w naszej głowie na myśl o jakiejś „obcej grupie”, przekłada się na emocjonalny stosunek do przedstawicieli tej grupy, z którego wynika chęć, bądź jej brak do nawiązywania i utrzymywania różnego rodzaju kontaktów z nimi.
Stereotypom narodowym bardzo często towarzyszą uprzedzenia, zawierające w sobie tendencyjny i negatywny obraz oraz negatywną ocenę danej grupy, a ich głównymi cechami są nieelastyczność, irracjonalność, przesadne uogólnienia i niesprawiedliwość.
Swój stosunek do innych ludzi możemy wyrażać w sposób fizyczny, zachowując od nich realną odległość, a także poprzez postrzeganie kogoś i nadawanie temu znaczenia emocjonalnego, czyli poprzez dystans społeczny. Wyraża on brak naszej zgody na nawiązywanie określonego rodzaju kontaktów społecznych z przedstawicielami różnych grup.
Przełamywanie stereotypów i uprzedzeń poprzez kontakt
W 1954 r. Gordon Allport zauważył, że stereotypy i uprzedzenia mogą być redukowane poprzez kontakt i wejście w interakcję. Aby tak się stało, powinien zostać spełniony przynajmniej jeden z czterech następujących warunków: uczestnicy interakcji muszą mieć równy status, musi zaistnieć współpraca międzygrupowa, w trakcie której uczestnicy interakcji muszą mieć wspólne cele działania, a dla swoich działań muszą uzyskać wsparcie ze strony uznawanych przez siebie autorytetów.
W przypadku Programu Wymiany Młodzieży wszystkie te warunki zostały spełnione: w promowanie kontaktu między uczestnikami a mieszkańcami zaangażowane były lokalne instytucje i autorytety, wszyscy uczestnicy interakcji mieli równy status, kontakt między nimi umożliwiał im wzajemne poznanie się, a co najważniejsze, ich działania wymagały współpracy w osiąganiu wspólnych celów.
W grupie osób, z którymi rozmawiałam, by sprawdzić, czy tak zorganizowana w programie możliwość kontaktów między grupami zmieniła stereotypy i uprzedzenia mieszkańców małych, polskich miejscowości, były zarówno osoby, które gościły u siebie zagranicznych uczestników programu, jak i osoby, które nie miały z nimi kontaktu. Jak się okazało, w grupie osób z „kontaktem” w porównaniu z osobami „bez kontaktu” nastąpił znaczny spadek dystansu społecznego we wszystkich trzech, wyżej opisanych wymiarach.
Osoby te wyrażały większą chęć do kontaktów osobistych z obcokrajowcami, takich jak wspólna praca, stosunki sąsiedzkie, przyjacielskie lub rodzinne (wymiar mikrospołeczny). Wzrósł ich poziom zgody na nawiązywanie przez obywateli ukraińskich i kanadyjskich różnych form kontaktu z naszym krajem, takich jak kontakty turystyczne, podejmowanie przez nich pracy w Polsce, czasowe osiedlanie się, uzyskiwanie polskiego obywatelstwa oraz osiedlenie się na stałe (wymiar makrospołeczny).
Również poziom zgody na nawiązywanie własnych kontaktów z Kanadą i Ukrainą, polegający na kontaktach turystycznych, podejmowaniu pracy, czasowym lub stałym osiedleniu się w innych krajach, przyjmowaniu obywatelstwa tych państw (wymiar partycypacyjny), był większy u osób, które miały kontakt z obcokrajowcami.
Przygotujmy się do przyjęcia innych
Jak widać możliwe jest przełamywanie barier kulturowych, modyfikowanie stereotypów narodowych i towarzyszących im uprzedzeń. Jednak, by tak się stało, by kontakt przyniósł pożądane korzyści, obie strony powinny się lepiej poznać, znaleźć się w sytuacji zapewniającej jej przedstawicielom równy status i możliwość współpracy przy realizacji wspólnego celu oraz przy wsparciu uznawanych przez siebie autorytetów.
Zadbanie o to, by choć jeden z tych warunków był spełniony ma wpływ na redukowanie stereotypów narodowych opartych na uprzedzeniach. Wniosek ten ma szczególne znaczenie dla mieszkańców krajów europejskich, do których przybędzie w najbliższych latach wielu przedstawicieli innych narodów. Pozostaje jednak pytanie, jak obie strony wykorzystają tę szansę?
***
