Bóbr – przyjaciel czy szkodnik?

Aleksandra Malinowska dla Witryny Wiejskiej
13 września 2021

Bóbr europejski jest zaliczany do największych gryzoni na świecie. Bóbr przez stulecia ceniony był za swoje futro. Jego charakterystyczny ogon pokryty pseudo łuską był uważany za przysmak i potrawę postną, do dziś serwowany jest między innymi na Litwie. Jego wodno-lądowy tryb życia sprawia, że jest doskonałym pływakiem i zręcznym inżynierem.

Na początek trochę historii

Bóbr był niegdyś powszechnie spotykany na terenie Polski i Europy. Wraz z rozwojem rolnictwa, tereny przez niego zajmowane zaczęły się zmniejszać. Proces ten wraz z polowaniami i antropopresją (działalnością człowieka) przyczynił się do zredukowania populacji do około 130 osobników w drugiej połowie XX wieku. Bobry te były skumulowane głównie po wschodniej stronie kraju, najprawdopodobniej dzięki naturalnym migracjom z Litwy i Białorusi.

Sukces reintrodukcji gatunku przypisuje się prof. Wirgiliuszowi Żurowskiemu i jego zespołowi, z który opracował „Program aktywnej ochrony bobra europejskiego”. Program ten zakładał relokację par bobrów pozyskanych z fermy w Popielnie wzdłuż największych cieków wodnych w kraju. Obecnie bóbr jest objęty częściową ochroną gatunkową a jego populacja stale się powiększa. Można dostrzec go nawet w dużych nadrzecznych miastach, takich jak Kraków czy Warszawa.

Fot. Ray Scott, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Mocne zęby i ogon dla równowagi

Castor fiber, bo tak brzmi łacińska nazwa tego gryzonia, ma opływowy kształt i gęste futro składające się z włosów puchowych i okrywowych. Te drugie, dzięki swojej budowie, chronią bobra przed utratą temperatury. Zęby tego ssaka rosną przez całe życie, swój pomarańczowy kolor zawdzięczają dużej zawartości żelaza w szkliwie. Sprawia ono, że są one mocne i wytrzymałe. Ogon stanowi magazyn tłuszczu, szczególnie przydatny podczas okresu zimowego, pomaga także w stabilizacji postawy – na lądzie jest przeciwwagą, a w wodzie pełni funkcję steru. Bóbr pod wodą może przebywać do 15 minut. Ponieważ bobry są rodzinnymi zwierzętami, spędzają swój wolny czas na zabawie oraz zabiegach higienicznych, często pomagając w tych procesach członkom rodziny. Jedna bobrza rodzina liczy od 2 do 10 osobników i obejmuje nawet 3 pokolenia. Do komunikowania się z przedstawicielami swojego gatunku bobry wykorzystują gesty, pozy oraz bezpośredni kontakt. W naturalnych warunkach mogą dożyć nawet 30 lat i ważyć do 30 kilogramów. Jako roślinożerca, bóbr spożywa łyko, gałązki, korzonki oraz rośliny liściaste. Dorosły bóbr w ciągu doby potrzebuje przyjąć ok. 1700 kalorii. Jako zwierzę terytorialne znaczy teren zapachem, wydzielanym ze specjalnych gruczołów zwanych strojem bobrowym.

Fot. Gerbil, CC BY 4.0, Wikimedia Commons

Gdzie nocą „tupta” bóbr

Bobry jako zwierzęta aktywne nocą, dni spędzają w norach lub żeremiach. Żeremie to charakterystyczna, zazwyczaj jednokomorowa konstrukcja z gałęzi, korzeni, mułu i kamieni. Ze względów bezpieczeństwo wejście do niego znajduje się pod wodą. Nory zazwyczaj wykopywane są na stromych zboczach cieków wodnych. Po zmroku bobry pracują nad umocnieniami, naprawą i budową tam oraz gromadzeniem magazynów drewna. Są prawdopodobnie jednymi z najbardziej uzdolnionych inżynierów na świecie. Bodźce wywołujące działalność budowlaną bobrów to między innymi: pora roku, okres rozrodczy – ciąża i obecność młodych osobników. Wielkość terytorium zależy od zasobności obszaru w pokarm i rozciąga się od 1 – 6 km długości cieku i około 20 metrów od linii brzegowej. Bobry zamieszkują rzeki, jeziora, rowy melioracyjne, kanały a czasem tereny podmokłe.

Fot. Pixabay

Co dobrego robi bóbr-inżynier?

Bobry przyczyniają się do oczyszczania się wody poprzez wzruszanie dna zbiornika w poszukiwaniu materiałów niezbędnych do budowania tam i żeremi, tym samym renaturyzują (przywracają do stanu pierwotnego) rzeki i zbiorniki wodne.

Dzięki stawianym przez nie zaporom podnosi się poziom wód gruntowych, co tworzy sprzyjające warunki wzrostu dla okolicznej flory.

Zatrzymywanie wody w danym miejscu może zapobiegać skutkom suszy poprzez opóźnienie jej odpływu, tworzy również obszary bagienne i mokradła. Zabiegi te mogą mieć także wpływ na zmniejszenie zagrożenia powodziowego.

W jeziorach bobrowych często obserwuje się zwiększoną liczbę ryb, bezkręgowców i płazów, a w ich okolicach zwiększają się populacje ptaków i drobnych ssaków, co sprzyja rozwojowi bioróżnorodności.

Fot. Lars Falkdalen Lindahl, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Minusy…

Niestety, nie zawsze działalność bobrów ma pozytywny skutek, jeśli koliduje z terenami użytkowanymi przez ludzi. Podnoszenie lustra wody podczas obfitych w deszcze sezonów uprawnych może mieć negatywny wpływ na plony lub powodować podtopienia lokalnych zabudowań, jeśli są one rozmieszczone na obszarach zalewowych. Bobry wpływają na okoliczny krajobraz poprzez ścinanie drzew, czasem może się zdarzyć, że sady posadzone w ich sąsiedztwie staną się obiektem zainteresowania i zostaną naruszone.

Fot. Hasse A at sv.wikipedia, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Złoty środek

Bóbr często jest uważany przez człowieka za szkodnika. A co by się stało, gdyby zamiast konkurować ze sobą, nauczylibyśmy się koegzystować a nawet współpracować? Oto kilka przykładów, które pomogą nam żyć w zgodzie z tym zwierzęciem.

Aby zapewnić bezpieczeństwo drzew lub sadów należy ustanowić strefę buforową wzdłuż obszaru żerowania bobrów, co umożliwi koegzystencję bez potencjalnych stref konfliktowych. Strefa o szerokości od 20 do 60 metrów jest bezpieczną odległością, która dzięki poszanowaniu obszarów zamieszkałych przez bobry, minimalizuje ich potrzebę na wędrówki w poszukiwaniu pożywienia w głębi lądu.

Obszary uprawne można również ogrodzić, a cenne gatunki drzew zabezpieczyć siatką. Często do odstraszenia bobrów w nieinwazyjny sposób używa się środków imitujących zapach drapieżników – szczególnie wilka i niedźwiedzia.

W przypadku budowy przez bobry tamy, której rozbiórki nie przynoszą skutku, można zainstalować w niej system rur umożliwiających przepływ wody, dzięki którym reguluje się poziom wody w zbiorniku. Przy okazji, podnoszenie się poziomu wód gruntowych można wykorzystać do ekologicznego rolnictwa, bez potrzeby sztucznego nawadniania.

Budowa tam może być manipulowana, jak wiadomo, bodźcem do budowy jest dźwięk przepływającej, piętrzącej się wody. Eksperyment przeprowadzony w Kanadzie pokazał, że bobry słysząc dźwięk wody puszczanej z głośnika umieszczonego w preferowanym miejscu, zbudowały wokół niego tamę.

Zdarza się, że bobry wykopują swoje nory w wałach przeciwpowodziowych, aby zapobiec niszczeniu tych konstrukcji można obłożyć ją kamieniami lub wkopać w nią siatkę.

Bobry są również cenną atrakcją turystyczną, należy jednak pamiętać, że podczas obserwacji bobra w naturze trzeba zachować odpowiednią odległość i w żaden sposób nie ingerować w ich przestrzeń. Pod żadnym pozorem nie można niszczyć żeremi, rozbierać tam, straszyć ani dotykać zwierząt.

Fot. Aleksandra Malinowska. Jezioro Sunowo

Czy wiesz że…?

Bobra bardzo łatwo jest pomylić z nutrią. Rozróżnić je można między innymi po ogonie: bóbr posiada spłaszczony ogon, przypominający zaokrąglone wiosło, natomiast ogon nutrii przypomina ogon szczura.

Bóbr europejski i bóbr kanadyjski to inne gatunki. Mimo łudząco podobnego wyglądu (bóbr kanadyjski jest bardziej krępy niż jego europejski odpowiednik), nie są to te same zwierzęta i nie mogą się ze sobą krzyżować. Mają nawet różną ilość chromosomów (Castor fiber – 48, Castor canadensis – 40)!

Na rozbiórkę bobrowej tamy należy mieć pozwolenie, które wydaje RDOŚ (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska). Można je wykonać jedynie w określonych w pozwoleniu okresach. RDOŚ jest również właściwym organem do ubiegania się odszkodowania za szkody wyrządzone przez bobry.

Prawdopodobnie, największa na świecie tama zbudowana przez bobry znajduje się w Kanadzie. Konstrukcja rozciąga się na 850 metrów, odkryto ją dzięki zdjęciom satelitarnym. Tamy takich rozmiarów nie powstydziłby się człowiek, który przecież ma do dyspozycji nowoczesną technologię.

Bóbr może być wybredny – w poszukiwaniu pożywienia będzie szukać swoich ulubionych gatunków, a także zwracać uwagę na średnice drzewa, które chce schrupać.