Niektóre rośliny i zwierzęta są szczególnie wrażliwe na pewne substancje występujące w środowisku, na przykład różnego rodzaju zanieczyszczenia, naturalnie występujące związki, czy też zmiany pH i na temperaturę.
Dzięki tej „wrażliwości” mogą być wykorzystane jako naturalne znaczniki stanu środowiska naturalnego, czyli bioindykatory. Aby organizm mógł zostać uznany za bioindykator, powinien spełniać kilka warunków, między innymi: liczne występowanie, łatwość identyfikacji gatunku, odpowiednia długość życia i najważniejsze – wąski zakres tolerancji na określone warunki środowiska. Oznacza to, że musi być podatny na zmiany zachodzące w jego najbliższym otoczeniu i reagować na nie. Bioindykatory wykorzystywane są do oceny stanu środowiska przez ekologów. Część tych ocen możemy przeprowadzić sami.
Powietrze
Jakość powietrza jest najczęściej przedmiotem dyskusji w czasie zimowym, jednak zanieczyszczenia pojawiają się w atmosferze przez cały rok. Jak możemy rozpoznać, że powietrze jest wolne od zanieczyszczeń? Tutaj z pomocą przychodzą nam porosty. Porosty to symbioza grzybów z glonami. Są one wysoce wrażliwe na dwutlenek siarki – w jego obecności zamierają. W 1990 roku została stworzona 7 stopniowa skala porostowa, dzięki której na podstawie charakterystycznych gatunków, można ocenić stan powietrza. Strefa I występuje najczęściej w dużych miastach i ośrodkach przemysłowych, nie odnotowuje się w niej żadnych porostów. Strefa VII to miejsce, gdzie powietrze wolne jest od związków siarki i można napotkać w nim nawet najbardziej wrażliwe rośliny, takie jak brodaczka kędzierzawa czy granicznik.
[fot. Ed Uebel, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons
[fot. Bernd Haynold, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons]
Gleba
Zanieczyszczenia gruntu są powszechne i różnią się od siebie w zależności od zagospodarowania terenu. Jednymi z groźniejszych substancji, mogącymi gromadzić się w glebie są metale ciężkie. Umiejętność kumulowania ich posiadają mchy, które mogą służyć także do oznaczania jakości powietrza. Absorbują one nikiel, kadm, ołów, kobalt i chrom. Grzyby z kolei pochłaniają ołów i rtęć. Stężenie metali w tych organizmach może być wyższe niż w otaczającym je środowisku. Występowanie grzybów nie zawsze świadczy o skażeniu gleby, jednak pewność, co do zbieranych przez nas okazów możemy mieć dopiero po przebadaniu ich w laboratorium. Warto pamiętać o tym podczas spacerów po lesie.
Dobrymi gatunkami wskaźnikowymi są również koniczyna polna i wrzos zwyczajny.
fot. Michael Becker, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
fot. Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Obserwując je w naszym otoczeniu, możemy być pewni, że okoliczne gleby mają odczyn kwaśny. Natomiast na glebach zasadowych dobrze czują się dymnica lekarska i pokrzywa żegawka.
[fot. Muséum de Toulouse , CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons]
[fot. H. Zell, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons]
Woda
Stan wody można ocenić gołym okiem. Istnieją jednak rośliny i zwierzęta, które utwierdzą nas w naszej ocenie. O czystej wodzie świadczy występowanie raków szlachetnych i krasnorostów.
[fot. H. Zell, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons]
[fot. Emoody26 at English Wikipedia, CC BY 3.0, Wikimedia Commons].
Organizmy te są wyczulone na kwasowy odczyn wody i eutrofizację. Rak wybiera bardzo czyste i dobrze natlenione zbiorniki wodne, unika tych z bagnistym lub mulistym dnem.
Kolejnym gatunkiem wskaźnikowym są sinice – bakterie przypominające rośliny – podobnie do nich mają zdolność syntezy tlenu i posiadają zielony kolor ze względu na obecność chlorofilu.
[fot. Christian Fischer, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons]
Sinice rozmnażają się przy powierzchni zbiornika, który zamieszkują. Tworzą charakterystyczną zieloną warstwę, przypominającą kożuch. Ich rozwój świadczy o obecności związków organicznych oraz azotu i fosforu. Związki te w dużej mierze pochodzą z rolnictwa i innych antropogenicznych (pochodzących z działalności człowieka) zanieczyszczeń. Sinice są niebezpieczne zarówno dla człowieka, jak i środowiska. W wodzie odpowiedzialne są za eutrofizację, która prowadzi do powstawania pustyń tlenowych. Dla człowieka szczególnie niebezpieczne mogą być produkowane przez nie toksyny. Powodują one poparzenia i objawy zatrucia. Należy pamiętać o tym przy wyborze akwenu do pływania.
[fot. Myrabella, Wikimedia Commons]
Jednym z ciekawszych bioindykatorów są małże, wykorzystywane powszechnie w zakładach wodociągowych. Małże wyczuwają zmiany składu chemicznego wody i w przypadku wysokiego stężenia zanieczyszczeń, zamykają swoje muszle. Obserwacje tego mięczaka są podstawą do przeprowadzania dalszych badań wody i czasowego zaprzestania pobierania jej.
W podobny sposób obserwować można niektóre gatunki ryb. Najlepszym przykładem jest pstrąg potokowy. Pstrągi żyją tylko w czystych, nieregulowanych i zimnych rzekach.
[fot. Stefan Weigel, CC BY 3.0, Wikimedia Commons]
Środowisko
Otaczające nas ekosystemy są żywymi organizmami, złożonymi z wielu gatunków zwierząt i roślin. Każde z nich żyje i rozwija się w odpowiednich dla siebie warunkach. Niestety, przez ingerencję człowieka coraz częściej zdarza się, że te warunki zostają zaburzone. Dlaczego warto obserwować otaczające nas środowisko i zmiany w nim zachodzące? Ponieważ te zmiany, mogą dotknąć także nas – ludzi. Zanieczyszczenia powietrza, którym oddychamy, gleby, na której hodujemy rośliny i wody, którą pijemy, mają bezpośredni wpływ na nasze zdrowie. Dbając o środowisko, dbasz także o siebie.
***
