Obszary nadbużańskie położone w środkowej części zlewni rzeki Bug charakteryzują się wielokulturowością będącą rezultatem wielowiekowego przenikania kultur Wschodu i Zachodu Europy. Mieszały się tu religie, wierzenia i zwyczaje. Do dnia dzisiejszego zamieszkują tu wyznawcy religii katolickiej i prawosławia jak również potomkowie Tatarów. Obszary te określane są często jako Południowe Podlasie, terytorium wyróżniające się szczególnym bogactwem kulturowym na terenie całego regionu podlaskiego. Peryferyjne położenie tych terenów przy granicy wschodniej Unii Europejskiej z przewagą obszarów wiejskich, z tradycyjnym niskotowarowym rolnictwem, a co za tym idzie, słabiej w stosunku do innych regionów kraju postępującym rozwojem, przyczyniło się do zachowania znacznych zasobów dziedzictwa kulturowego a szczególnie tzw. kultury ludowej.
Kultura ta, w przeszłości stanowiąca element codziennego życia mieszkańców wsi, tworzona dla potrzeb prawie wyłącznie użytkowych, wraz ze zmianami cywilizacyjnymi i postępem technologicznym, zaczęła tracić swoją pierwotną rangę. Sukcesywny spadek znaczenia praktycznego elementów kultury ludowej nie wyeliminował jej jednakże całkowicie z dzisiejszego życia środowisk wiejskich i małych miast. Dzisiejsze znaczenie kultury ludowej, pomimo znacznej utraty pierwotnych wartości, jest również istotne, szczególnie w zachowaniu tożsamości grup społecznych czy też tożsamości całego narodu. Kultura ludowa poprzez swoje regionalne zróżnicowanie, pozostaje niezwykle istotnym wyróżnikiem regionów i krajów, stanowiąc o ich bogactwie historyczno-kulturowym, będącym jedną z kluczowych wartości emocjonalnych zamieszkujących je ludzi.
Kultura ludowa Południowego Podlasia i jej dzisiejsza rola
Poszczególne, najbardziej powszechne elementy kultury ludowej Południowego Podlasia możemy wyodrębnić jako:
1. Charakter budownictwa i układy przestrzenne zabudowań – budownictwo podcieniowe, domy i budynki gospodarcze drewniane, z dachem brogowym a następnie szczytowym, kryte strzechą, często z elementami zdobniczymi w postaci ornamentów i rogownic.
2. Tradycyjne zawody:
– tkactwo – wytwarzanie na drewnianych krosnach lnianych tkanin nakryciowych i ubraniowych, szmaciaków (tkaniny mające osnowę lnianą a wątek pasów uzyskiwany jest ze szmat), dywanów przetykanych (tzw. Plecionki), pereborów (elementy zdobnicze odzieży, ręczników i obrusów).
Nadbużańskie perebory.
– garncarstwo polegające na formowaniu z gliny a następnie wypalaniu w piecu ceramicznych naczyń i przedmiotów codziennego użytku (garnki, misy, dzbanki, dwojaki), ale również elementów ozdobnych (posążki, kropielniczki, figurki) czy zabawek (grzechotki, ptaszki, gwizdki).
– koronkarstwo – wytwarzanie ażurowych dekoracji tkanin i ubiorów, przybierających formy ażurowych koronek, aplikacji strojów, kołnierzyków czy szali tworzonych z nici bawełnianych, lnianych lub jedwabnych z zastosowaniem techniki szydełkowej, klockowej, igiełkowej i siatkowej
– kowalstwo – kształtowanie metali na gorąco, po ogrzaniu ich do temperatury umożliwiającej obróbkę i wytwarzanie metalowych narzędzi pracy, okuć zaprzęgów i innych elementów zagrody wiejskiej oraz podkuwanie koni.
– plecionkarstwo – wyplatanie wyrobów użytkowych, najczęściej koszyków, dzbanów, beczek, mioteł z wikliny, słomy, rogożyny, łuby i korzeni.
– zdobnictwo ludowe – plastyka obrzędowa z zastosowaniem papieru, bibuły kolorowej, słomy, wytworem której są: bibułkowe kwiaty, palmy, pisanki, ozdoby choinkowe.
– rzeźba i malarstwo czerpiące inspiracje z krajobrazu wiejskiego i religii, nawiązujące najczęściej do Chrystusa i Świętej Trójcy.
– wyroby kulinarne oparte na surowcach wytworzonych w gospodarstwie wiejskim, takich jak: kasza, ziemniaki, kapusta, mąka żytnia, warzywa.
3. Obrzędy związane z wydarzeniami rodzinnymi, takimi jak: swaty, wesele, narodziny, zgon, związane z pracami w polu czy w samym gospodarstwie. Dodać należy tutaj bogatą obrzędowość związaną ze świętami religijnymi[1].
Sukcesywny zanik kultury ludowej w dzisiejszych czasach jest rezultatem zmian warunków, w jakich żyją i pracują współcześni mieszkańcy wsi. Wcześniej praktykowane pracochłonne czynności gospodarskie i domowe zostały znacznie uproszczone, dzięki wprowadzeniu nowych rozwiązań technicznych i technologicznych. W zakresie wytwarzania zaś przedmiotów codziennego użytku czy narzędzi i sprzętu do uprawy roli, dawną rolę rzemieślnika wiejskiego przejęły zakłady stosujące wysoko rozwinięte technologie, wytwarzające taniej i szybciej.
Mistrzyni tkactwa Zofia Jówko przy krosnach.
Nie wszędzie jednak zostały zapomniane dawne oryginalne wzory zdobnicze na budynkach czy zdobienia strojów stosowane niegdyś w przeszłości. Potrzeba współczesnych pokoleń budowania i utrzymywania więzi z przeszłością kształtowaną przez naszych przodków, powoduje powrót do niektórych elementów dawnej kultury ludowej. Jest to powrót sentymentalny, ale często połączony z poszukiwaniem wzorów estetycznych i funkcjonalnych.
Ludowość postrzegana jeszcze niedawno jako wartość niższej kategorii zaczyna być doceniana jako pozytywny wyróżnik w coraz bardziej zunifikowanej, współczesnej rzeczywistości. Dzięki czemu przetrwało do dnia dzisiejszego wiele tradycyjnych umiejętności zachowujących specyfikę kulturową obszaru Południowego Podlasia. Wśród nich należy wymienić koronkarstwo i hafciarstwo z koncentracją działań w prężnej pracowni koronkarstwa w Sitniku, tkactwo z wiodącą w regionie pracownią tkactwa w Hrudzie, zdobnictwo ludowe ze specjalizującą się w tym zakresie pracownią w Worońcu. W mniejszym stopniu zachowało się garncarstwo, kowalstwo i strzecharstwo. Całkowicie zostało zapomniane kołodziejstwo, rymarstwo i smolarstwo jak również bartnictwo, snycerstwo, bednarstwo, siodlarstwo, lutnictwo.
Nastąpiło wyraźne rynkowe zróżnicowanie zapotrzebowania na kulturę ludową, w tym na dawne umiejętności rękodzielnicze i rzemieślnicze. Jedną z kluczowych, rozwijających się dynamicznie dzisiaj dziedzin, sięgającą do zasobów kultury ludowej jest turystyka na obszarach wiejskich[2]. Turyści coraz częściej wykazują chęć poznania tradycyjnych zajęć wiejskich jak również powrotu do miejsc dzieciństwa. Podmioty turystyczne, poszukując atrakcyjnych rozwiązań ofertowych, opierają się na wiejskich, miejscowych tradycjach architektonicznych, aranżacji wnętrz w stylu retro czy przygotowywaniu tradycyjnych potraw, charakterystycznych dla regionu.
Również tradycje obrzędowe czy śpiewacze powracają w formie prezentacji teatrów obrzędowych, konkursów regionalnych oraz pokazów. Wzrasta zapotrzebowanie na takie zawody jak: strzecharz, brukarz, kowal artystyczny, kucharz i cukiernik znający tradycyjne receptury. Doceniana jest wartość ręcznych haftów i koronek wytwarzanych według indywidualnych, niepowtarzalnych wzorów. Według W. W. Gaworeckiego kultura ludowa i jej elementy jako komponenty dóbr kultury stanowią atrakcję i czynnik przewagi konkurencyjnej wiejskich obszarów recepcji turystycznej[3]. W tym świetle wielokulturowe dziedzictwo nadbużańskiego Podlasia stanowiące jego wyróżnik i największy atut, powinno stanowić podstawę dla określania kierunku rozwoju turystyki w regionie podlaskim[4].
Geneza, cele i zadania Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego
Zarówno potrzeba zachowania pamięci o kulturze przodków jak również wyjście naprzeciw oczekiwaniom i potrzebom mieszkańców regionu nadbużańskiego i odwiedzających go turystów, spowodowało utworzenie Fundacji Nadbużański Uniwersytet Ludowy. Fundacja została powołana w 2013 roku przez osoby fizyczne i Gminny Ośrodek Kultury w Białej Podlaskiej.
W swoich założeniach programowych opiera działalność edukacyjną na filozofii Grundtviga, przyjmując do realizacji następujące cele:
a) edukacja dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie ginących zawodów i rzemiosła artystycznego oraz w innych dziedzinach w systemie szkolnym i pozaszkolnym;
b) kultywowanie, rozwijanie i promowanie dziedzictwa kulturowego regionu;
c) zachowanie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego regionu i rozwój turystyki i rekreacji;
d) podejmowanie i wspieranie inicjatyw społecznych służących rozwojowi kulturalnemu, społecznemu i gospodarczemu;
e) rozwijanie współpracy międzynarodowej w obszarach kultury i rozbudzania świadomości międzykulturowej oraz ochrony dziedzictwa kulturowego;
f) wsparcie grup zagrożonych wykluczeniem społecznym;
g) wszechstronny i zrównoważony rozwój i promocja regionu;
h) edukacja obywatelska osób dorosłych oparta na tradycjach uniwersytetów ludowych;
Fundacja realizuje swoje cele poprzez:
a) organizowanie i prowadzenie spotkań, szkoleń, warsztatów, seminariów, konferencji, pokazów, festynów, wystaw, konkursów i innych form edukacyjnych i promocyjnych;
b) organizowanie policealnych form kształcenia stosownie do obowiązujących przepisów;
c) organizowanie programów wsparcia na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;
d) współpracę z osobami fizycznymi i innymi podmiotami z kraju i zagranicy w zakresie wymiany doświadczeń i pozyskiwania funduszy oraz podejmowaniu wspólnych inicjatyw zgodnych z celami Fundacji;
e) współpracę z organami władzy państwowej i samorządowej w zakresie zgodnym z celami Fundacji;
f) organizowanie działań aktywizujących mieszkańców wsi i małych miast, zwłaszcza zaś twórców ludowych i twórców w zakresie rzemiosł artystycznych;
g) podejmowanie wszelkich innych działań służących rozwojowi społeczności lokalnych oraz realizacji celów Fundacji;
h) prowadzenie działalności wydawniczej w zakresie realizacji celów statutowych;
Przyjęte przez fundatorów kierunki działania doskonale wpisują się w przypisywaną uniwersytetom ludowym rolę jednostek krzewiących wiedzę, upowszechniających kulturę humanistyczną, rozbudzających aspiracje i potrzeby kulturalne i edukacyjne[5].
Wybrane działania realizowane przez Nadbużański Uniwersytet Ludowy
Dotychczasowa, czteroletnia działalność Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego (NUL) jest w pełni zgodna z zapisami statutowymi dotyczącymi celów i zadań. Jako nowy, niezależny podmiot pozarządowy, zarząd NUL przyjął strategię partnerskiej współpracy z innymi podmiotami realizującymi podobne cele w rejonie Południowego Podlasia, koncentrując działalność na realizacji zadań edukacyjnych skierowanych do osób dorosłych.
Jednym z pierwszych działań było uczestniczenie jako partner w projekcie „Edukacja zawodowa twórców ludowych” realizowanego przez Fundację Wspomagania Wsi, współfinansowanego ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Projekt miał na celu przygotowanie zawodowe grupy 20 twórców ludowych z rejonu Podlasia Nadbużańskiego, do roli instruktora praktycznej nauki zawodu. Obejmował szkolenie pedagogiczne w wymiarze 80 godzin oraz szkolenia warsztatowe w zakresie zasad pracy z grupą zróżnicowaną wiekowo oraz z osobami niepełnosprawnymi. W ramach projektu zrealizowano również działania promujące kulturę ludową Podlasia Nadbużańskiego oraz opracowano programy szkoleń dla przyszłej działalności Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego.
Tymczasowa siedziba NUL we wsi Husinka, gm. Biała Podlaska.
Kolejnym działaniem Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego było uczestnictwo w projekcie „Ginące zawody pomysłem na przyszłość”, realizowanym przez OHP, współfinansowanym ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, skierowanym do osób w wieku 18-25 lat, mających poważne trudności z wejściem na rynek pracy z uwagi na brak kwalifikacji zawodowych dostosowanych do wymagań rynku pracy.
Celem projektu była ochrona przed zapomnieniem tradycyjnego rzemiosła i wytwórczości rękodzielniczej oraz umożliwienie młodym ludziom nabycia kwalifikacji zawodowych w zakresie tzw. zawodów „ginących”, z zakresu tradycyjnego rzemiosła. Zadaniem Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego było przeszkolenie 28 pracowników OHP w zakresie dawnych zawodów, przygotowujące ich do pełnienia roli instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz pełnienie roli konsultantów podczas szkolenia 160 młodych ludzi, z terenu całego kraju, w zakresie dawnych zawodów. Przedstawiciele Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego uczestniczyli również w aranżacji pracowni i warsztatów do nauki ginących zawodów w nowo utworzonej „wiosce ginących zawodów”, w Europejskim Centrum Kształcenia i Wychowania OHP w Roskoszy, pow. Biała Podlaska.
Kolejnym działaniem było przygotowanie i złożenie do Narodowego Instytutu Kultury, dokumentacji dotyczącej umiejętności tkania perebora, celem wpisania na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego prowadzoną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przy współpracy z Narodowym Instytutem Kultury. Lista jest rezultatem ratyfikowania przez Polskę Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku, która nakłada na państwa-strony obowiązek inwentaryzacji przejawów tego dziedzictwa znajdujących się na ich terytoriach zgodnie z zaleceniami i standardami Konwencji. Lista ma charakter informacyjny i zawiera opis zamieszczonych na niej zjawisk, ich rys historyczny, informacje o miejscu występowania, znaczeniu dla praktykujących je społeczności, a także materiały fotograficzne.
W 2017 roku zostały również zrealizowane dwa projekty finansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, związane z nauką, dokumentowaniem i upowszechnieniem procesu tkania pereborów jedno- i dwustronnych, w ramach programu „Mistrz tradycji”, którego celem jest wspieranie procesu transmisji międzypokoleniowej w obrębie danej wspólnoty kulturowej, przejawiającego się w bezpośrednim międzyludzkim przekazie wiedzy, umiejętności i funkcji.
Praca mistrza tkactwa z uczniem.
Nadbużański Uniwersytet Ludowy czynnie włącza się w działania wyższych uczelni upowszechniające kulturę ludową i podejmowane przez nie badania naukowe, dające pełniejszy obraz historyczny poszczególnych elementów kultury oraz dzisiejsze jej zastosowanie i wykorzystanie w realizacji działań rozwojowych.
Specjaliści z Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego uczestniczą również w planowaniu i wdrażaniu inicjatyw związanych z rozwojem turystyki w rejonie nadbużańskim. Dotyczy to przede wszystkim elementów produktów turystycznych opartych na mieszkańcach posiadających szczególne umiejętności rękodzielnicze czy miejscach bogatych w walory kulturowe, mogących stanowić atrakcje turystyczne na projektowanych szlakach lub w miejscach pobytowych. Należy tu zaznaczyć, że wykorzystanie zasobów kulturowych regionu stanowi nie tylko zwiększenie atrakcyjności miejsca lub obszaru, ale również rzutuje na wzrost poczucia wartości i pewności siebie rdzennych mieszkańców, dumnych z historycznych wartości wypracowanych przez ich przodków[6].
Podsumowanie
Dzisiejsza sytuacja gospodarczo-społeczna obszarów wiejskich i małych miast położonych na obszarze Południowego Podlasia wymaga ciągłych poszukiwań takich wartości, które spowodują zahamowanie postępujących procesów wyludniania się tych obszarów, prowadzących do sukcesywnej ich marginalizacji.
Problem ten jest niezwykle złożony i obejmuje wiele obszarów Polski, szczególnie zaś Polski Wschodniej. Przeciwdziałanie procesowi ekskluzji wymaga przede wszystkim szerokiego zakresu działań zorientowanych na doskonalenie jakości kapitału ludzkiego (wspieranie przedsiębiorczości, edukacji, aktywności społecznej, zdrowia fizycznego i psychicznego) co sprzyja przekształceniu egzogennych czynników wzrostu w trwały i zrównoważony endogenny rozwój gospodarczy[7].
Czy i w jakim stopniu Nadbużański Uniwersytet Ludowy wpisuje się ze swoją działalnością w działania na rzecz wzmocnienia kapitału ludzkiego i społecznego Południowego Podlasia? Wydaje się, że dzisiejsza skala oddziaływania NUL na procesy społeczno-gospodarcze w regionie mogłaby by być znacznie większa. Jest ona uwarunkowana wieloma istniejącymi obecnie ograniczeniami, jak chociażby brak własnych obiektów do prowadzenia działalności edukacyjnej, brak ogólnokrajowego systemu wsparcia dla uniwersytetów ludowych czy chociażby brak przestrzeni instytucjonalnej dla uniwersytetów ludowych.
Podsumowując, można ocenić, że kierunek aktywności obrany przez NUL oparty na wykorzystaniu tradycyjnych wartości kulturowych, stanowiących jedno z największych bogactw regionu, znajduje głębokie uzasadnienie, jednak potencjał regionu i jego potrzeby rozwojowe wskazują na celowość zwiększenia skali i dynamiki działania, zaś dużą szansą na korzystne zmiany, może być tworzony obecnie Narodowy Program Rozwoju Uniwersytetów Ludowych.
FOTO: autor, https://www.facebook.com/
Bibliografia
A. Gąsior – Niemiec, J. Szomburg, T. Zarycki, Jakich regionów potrzebujemy, jak je tworzyć?, (w:) Szomburg (red.): Jak tworzyć regiony z krwi i kości?, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2008, s. 13
A. Mironiuk, J. Petera, C. Wrębiak, Kultura ludowa Południowego Podlasia, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 1990, s. 12-122
G. Godlewski, Sz. Kalinowski, Dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe Południowego Podlasia a działalność agroturystyczna – niewykorzystany potencjał czy płonne nadzieje? (w:) Palich (red.): Marka wiejskiego produktu turystycznego, Wydawnictwo Akademii Morskiej w Gdyni, Gdynia, 2009, s. 186
I. Głuchowska, Zadania uniwersytetów ludowych – edukacja kulturalna i nie tylko…, Rocznik Andragogiczny 1999, Akademickie Towarzystwo Andragogiczne, Warszawa-Toruń 2000, s. 200
M. Dziekanowska, Kultura ludowa w perspektywie socjologicznej, (w:) Szadura, (red.): Gawędy o kulturach I, Polichymnia, Lublin 2014, s. 28
T. Miś, Rola kapitału społecznego w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, (w:) „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, 2015, nr 42
W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2007, s. 184-185
[1] A. Mironiuk, J. Petera, C. Wrębiak, Kultura ludowa Południowego Podlasia, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 1990, s. 12-122
[2] M. Dziekanowska, Kultura ludowa w perspektywie socjologicznej, (w:) Szadura, (red.): Gawędy o kulturach I, Polichymnia, Lublin 2014, s. 28
[3] W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2007, s. 184-185
[4] G. Godlewski, Sz. Kalinowski, Dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe Południowego Podlasia a działalność agroturystyczna – niewykorzystany potencjał czy płonne nadzieje? (w:) Palich (red.): Marka wiejskiego produktu turystycznego, Wydawnictwo Akademii Morskiej w Gdyni, Gdynia, 2009, s. 186
[5] I. Głuchowska, Zadania uniwersytetów ludowych – edukacja kulturalna i nie tylko…, Rocznik Andragogiczny1999, Akademickie Towarzystwo Andragogiczne, Warszawa-Toruń 2000, s. 200
[6] A. Gąsior – Niemiec, J. Szomburg, T. Zarycki, Jakich regionów potrzebujemy, jak je tworzyć?, (w:) Szomburg (red.) Jak tworzyć regiony z krwi i kości?, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2008, s. 13
[7] T. Miś, Rola kapitału społecznego w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, (w:) „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, 2015, nr 42
***
