Idea uniwersytetu ludowego zrodziła się w Danii, w XIX wieku. Jej autorem był Mikołaj Fryderyk Seweryn Grundtvig – pastor, poeta, mitolog, historyk, polityk, nauczyciel ludu. Pierwsze przemyślenia na temat szkoły wyższej pojawiły się u Grundtviga w latach 30. XIX wieku.
Znaczącą w nich rolę odegrały wizyty w Anglii i znajomość Clary Bolton, której filozofia życia wpłynęła w sposób istotny na poglądy Grundtviga na temat ludzkiego życia[1]. Uświadomił on sobie, że życie ludzkie jest cennym darem, z którego sensu i treści należy korzystać. Rozwiązania proponowane przez Grundtviga zawierały koncepcję uczelni, która mogłaby nauczyć lud zbiorowej odpowiedzialności, aby później lepiej służyć narodowi duńskiemu. Opierały się one na nauce w jednej klasie uczniów ze wszystkich środowisk.
Poglądy pedagogiczne Grundtviga znacznie odbiegały od oczekiwań tamtych czasów. Widział on ówczesną szkołę z wolną formułą nauczania i bez egzaminu końcowego. Uczestnictwo w zajęciach miało być rezultatem w pełni świadomej decyzji ucznia. Relacje pomiędzy uczniami a nauczycielami miały mieć charakter bezpośredni i wspólnotowy. Istotną rolę odgrywał internat, gdzie budowane były pozaszkolne relacje uczeń-nauczyciel oparte na bezpośrednich rozmowach. Szkoła miała stanowić obraz ludu, komunikującego się ze sobą, wymieniającego się wzajemnie doświadczeniem życiowym. Odzwierciedla to doskonale nazwa szkoły: „szkoła dla obywateli”.
Grundtvig z premedytacją nie określił programu nauczania. Uznał, że uniwersytet ludowy powinien stanowić szkołę dla życia, którego – twierdził – nie da się z góry zaplanować. Dużą wagę przywiązywał jednakże do kwestii narodowych, języka ojczystego oraz tworzenia prawdziwego duńskiego ludu. Przynależność do wspólnoty wiązał ze znajomością jej historii i kultury. Uważał, że rozumienie własnej kultury pozwala na lepsze zrozumienie i otwartość na inne kultury. Przywiązanie do języka duńskiego Grundtviga było tak silne, że szkoły, w których dominowała łacina nazywał „szkołami śmierci”[2].
Mikołaj Fryderyk Seweryn Grundtvig. (Źródło: https://pl.wikipedia.org)
Pierwszy duński uniwersytet ludowy oparty na grundvigiańskich ideach został założony w 1844 roku. Idea Grundtviga stosunkowo szybko wzbudziła zainteresowanie w innych krajach skandynawskich. W 1864 roku został założony pierwszy uniwersytet w Norwegii, zaś cztery lata później, w roku 1868, otwarto pierwsze trzy uniwersytety w Szwecji, a w roku 1889 dwa pierwsze w Finlandii.
Uniwersytety ludowe w Polsce w XX wieku
W Polsce, przyjmuje się, że pierwsze uniwersytety ludowe stanowiły szkoły rolnicze powoływane na ziemiach Królestwa Polskiego. Były to: szkoła w Pszczelinie powołana w 1900 roku, w Kruszynku w 1903 roku i w Sokołówku powołana w 1909 roku. Zlokalizowane były one na obszarze zaboru rosyjskiego i obowiązywało je szereg ograniczeń ze strony zaborcy, co nie w pełni pozwalało zastosować w nich idee Grundtviga powszechne w placówkach skandynawskich. Dopiero uzyskanie niepodległości pozwoliło na rozwój uniwersytetów ludowych w Polsce.
I tak już w 1921 roku powstał Uniwersytet Ludowy w Dalkach, koło Gniezna, założony przez księdza Antoniego Ludwiczaka. Drugi uniwersytet ludowy został założony w 1926 roku w Zagórzu koło Wejherowa zaś trzeci w Odolanowie koło Ostrowa Wielkopolskiego w roku 1927. Celem placówek było przygotowanie przyszłych działaczy do działalności na rzecz swoich środowisk i państwa polskiego. Ksiądz Antoni Ludwiczak zakładając trzy wymienione uniwersytety miał świadomość trudnej sytuacji mieszkańców niepodległej Polski, gdzie analfabetyzm sięgał 70%, zaś znaczna część osób uczących się wcześniej w szkołach zaborców nie ukształtowała w pełni świadomego patriotyzmu i przywiązania do kultury polskiej. Ksiądz Antoni Ludwiczak związany był z działalnością Towarzystwa Czytelni Ludowych, organizacji utworzonej w 1880 roku, celem krzewienia oświaty i kultury narodowej.
Ks. Antoni Jan Ludwiczak. (Źródło: https://pl.wikipedia.org )
Słuchacze uniwersytetów rekrutowani byli przez organizacje patriotyczne działające na obszarze Polski i zagranicą, m.in. Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Macierzy szkolnej, Towarzystwo Szkoły Ludowej i Związek Polaków w Niemczech.
Podstawowym warunkiem było ukończenie 18 lat. Słuchacze mieszkali w internacie. Zajęcia trwały cały dzień. Prowadzone były systemem dyskusyjnym. Program nauki obejmował język polski, historię Polski, literaturę, geografię, przyrodę gospodarczą, geometrię, rachunki, fizykę i chemię rolniczą, księgowość gospodarczą i religię. Były też pogadanki z astronomii, historii powszechnej, śpiew i gimnastyka. Na kursach żeńskich były dodatkowo roboty ręczne i ogrodnicze. Uniwersytety prowadziły również liczne koła zainteresowań oraz organizowały wycieczki krajowe i zagraniczne. Były finansowane z państwowych i prywatnych dotacji. Nauczyciele byli starannie dobierani pod kątem specyfiki programowo-metodycznej uniwersytetów. Oprócz starannego wykształcenia, musieli posiadać szczególne zdolności wychowawcze, a jednocześnie być gorliwymi patriotami[3].
W okresie międzywojennym powstało w Polsce 26 uniwersytetów ludowych. Posiadały one zróżnicowany charakter związany głównie z programami nauczania, wynikający z podejścia instytucji powołujących uniwersytet i finansujących jego działalność. Generalnie jednak zachowane zostały w nich kluczowe idee Grundtviga związane z kształtowaniem świadomych i odpowiedzialnych postaw obywatelskich.
Wśród osób szczególnie zaangażowanych w tworzenie i działalność uniwersytetów ludowych na obszarze niepodległej Polski należy wymienić małżeństwo Zofię i Ignacego Solarzy. Byli oni współtwórcami jednego z najbardziej znanych uniwersytetów ludowych, zlokalizowanego w Gaci Przeworskiej. Istotną rolę w tworzeniu i działalności tego uniwersytetu odegrały Koła Młodzieży Wiejskiej „Wici”. Zajmowały się one m.in. rekrutacją młodzieży oraz finansowaniem nauki rekomendowanych przez siebie uczniów. Istotną rolę odegrało również Stronnictwo Ludowe uczestnicząc w zbiórkach pieniędzy na zakup ziemi i budowie budynku szkolnego. Pomimo stosunkowo krótkiego okresu działalności (1932-1939), Uniwersytet Ludowy w Gaci Przeworskiej był przykładem mobilizacji ruchu ludowego na rzecz jedności ruchu chłopskiego.
Ludowa Szkoła Rolnicza w Pszczelinie, dwudziestolecie międzywojenne. (Źródło: https://pl.wikipedia.org )
W okresie po zakończeniu II wojny światowej, wraz z podległością sowiecką, działalność uniwersytetów zostaje sukcesywnie likwidowana. Ich liczba w latach pięćdziesiątych ogranicza się do kilku objętych opieką Związku Młodzieży Wiejskiej. Również w okresie transformacji ustrojowej oraz prawie trzech dekadach gospodarki rynkowej, uniwersytety nie znalazły się na uprzywilejowanej pozycji, jako podmioty prowadzące działalność oświatowo-kulturalną. Jedynie trzy uniwersytety prowadziły i prowadzą do dnia dzisiejszego działalność w formie stowarzyszeń i fundacji. Są to: Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy, Uniwersytet Ludowy w Radawnicy i Uniwersytet Ludowy Rzemiosł Artystycznych w Woli Sękowej. W 2002 roku został utworzony Uniwersytet Ludowy im. Jana Józefa Lipskiego w Teremiskach, w 2013 roku Nadbużański Uniwersytet Ludowy, w 2014 Ekologiczny Uniwersytet Ludowy w Grzybowie i w 2017 Zachodniopomorski Uniwersytet Ludowy.
Siedziba Kaszubskiego Uniwersytetu Ludowego w Wieżycy.
(Źródło: https://pl.wikipedia.org/)
Zmierzch uniwersytetów ludowych w Polsce nie oznacza spadku znaczenia uniwersytetów ludowych jako formy pozaszkolnych placówek oświatowych. Uniwersytety ludowe realizują zadania uzupełniające szkołę w procesie edukacji i wychowania, koncentrując się na wychowaniu demokratycznym i kształtowaniu postaw aktywnych w poszukiwaniu własnych, indywidualnych ścieżek rozwoju. Ich celem jest tworzenie nowych wartości i rozwijanie osobowości a nie nauczanie w trybie szkolnym. Nieco inna jest też w nich rola nauczycieli w odróżnieniu od szkoły. Zadaniem nauczycieli jest wychowanie w duchu współpracy i odpowiedzialności grupowej, przygotowanie do samodzielnego, świadomego kreowania swojej przyszłości[4].
Ponadto należy mieć na uwadze fakt, że w Polsce, w kształceniu się przez całe życie, bierze udział tylko 4% osób dorosłych (2014) co w porównaniu do średniej dla UE, wynoszącej 10,8% stawia nas na odległym miejscu pośród krajów członków Unii Europejskiej. Planowane przez UE osiągnięcie wskaźnika, co najmniej 15%, w okresie do 2020 roku, w grupie wiekowej 25-64 lat, prawdopodobnie zwiększy dystans dzielący Polskę do średniej UE.
Siedziba Uniwersytetu Ludowego Rzemiosła Artystycznego w Woli Sękowej.
(źródło: http://www.uniwersytetyludowe-osul.pl/)
Pełnienie szczególnej roli przez uniwersytety ludowe w czasach współczesnych widoczne jest w funkcjonujących systemach oświaty w krajach skandynawskich, traktujących uniwersytety ludowe jako istotny element edukacji i wychowania osób dorosłych. Dowodzą tego liczby placówek: w Szwecji 151, w Danii – 70, w Finlandii 87, w Norwegii 79.[5] W każdym z wymienionych krajów posiadają one umocowanie prawne jak również systemy wsparcia finansowego, stanowiąc trwały element systemów edukacji.
Perspektywy rozwoju uniwersytetów ludowych w Polsce
Mając na uwadze relatywnie niski udział w Polsce osób dorosłych w kształceniu się przez całe życie, w porównaniu do UE, wydaje się, że rozwój uniwersytetów ludowych w Polsce mógłby stanowić istotny czynnik zmniejszenia tych dysproporcji. Jakkolwiek konieczne jest przede wszystkim zdefiniowanie prawne uniwersytetów ludowych oraz stworzenie umocowania prawnego w polskim systemie oświaty i edukacji dorosłych. Zadanie to wymaga starannego przygotowania regulacji prawnych w oparciu o dobrą znajomość specyfiki działalności uniwersytetów ludowych, w sposób niezagrażający ich elastyczności programowej. Już na tym etapie istotne jest określenie kluczowych kierunków działalności uniwersytetów ludowych w Polsce, które dr A. Juros, pracownik Instytutu Socjologii KUL, ekspert w dziedzinie polityki i ekonomii społecznej, trzeciego sektora, organizowania społeczności lokalnich, grupuje w sposób następujący[6]:
1.Działalność oświatowa i kulturalna na poziomie lokalnym i regionalnym we współpracy ze szkołami, wyspecjalizowanymi jednostkami kultury i organizacjami pozarządowymi. Kształcenie animatorów i organizatorów życia oświatowego i kulturalnego w środowiskach lokalnych.
2.Działalność na rzecz edukacji dla demokracji, samorządności i przedsiębiorczości gospodarczej. Kształcenie członków rad gminy i powiatu, sołtysów, pracowników urzędów gminnych i pracowników biur porad obywatelskich. Pełnienie roli ośrodków animacji gospodarczej na rzecz gmin i regionów. Wdrażanie programów reorientacji zawodowej w powiązaniu z zapotrzebowaniem rynku lokalnego i regionalnego na konkretne produkty i usługi.
3.Kształcenie rolników uzupełniające w dziedzinie rolnictwa i produkcji żywności, związane z wprowadzaniem nowych technologii i osiągnięć nauki oraz ekologii. Kształcenie kobiet wiejskich w zawodach umożliwiających łączenie roli gospodyni z pracą zarobkową.
4.Edukacja propagująca dbałość o dobrą kondycję fizyczną i psychiczną. Wdrażanie programów na rzecz osób starszych i niepełnosprawnych.
5.Nauka języków obcych z uwzględnieniem potrzeb i uwarunkowań określonych środowisk.
6.Prowadzenie działalności wytwórczej, wystawienniczej i promocyjnej w zakresie rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej. Poradnictwo w zakresie wystroju wnętrz, zagospodarowania otoczenia obiektów mieszkalnych, obiektów użyteczności publicznej, terenów zielonych itp.
Można dodać tutaj również:
1.Kształcenie w zakresie dawnych zawodów i rzemiosła artystycznego
2.Kształcenie w zakresie zapobiegania wykluczeniu cyfrowemu osób starszych, ubogich, niezaradnych i niepełnosprawnych
3.Pełnienie roli ośrodka koordynacji i wsparcia lokalnych organizacji pozarządowych nieposiadających lokali i zaplecza technicznego.
Niezależnie jednakże od wymienionych propozycji, należy podkreślić, że jednym z kluczowych zadań uniwersytetów ludowych jest wychowanie społeczno-moralne, ujmowane jako proces przygotowania młodzieży wiejskiej do pełnienia roli gospodarza swojej wsi, środowiska, regionu i ojczyzny.[7]
Poza umocowaniem prawnym, konieczne jest również opracowanie i wdrożenie systemów wsparcia programowego i finansowego. Wydaje się, że co najmniej częściowe, systemowe wsparcie finansowe uniwersytetów ze środków publicznych uniezależniłoby je od działalności opartej na pozyskiwanych grantach, wymuszającej realizację celów konkursów grantowych, nie zawsze zbieżnych z misją uniwersytetów ludowych.
Przykładowo w Niemczech uniwersytety finansowane są z kilku źródeł, m.in. ze środków publicznych (tylko częściowo w formie projektów), środków organizacji założycielskich (kościoły, zw. zawodowe), opłat wnoszonych przez słuchaczy oraz z własnej działalności gospodarczej. Przy czym dużą wagę przykłada się do sposobu funkcjonowania systemu opłat wnoszonych przez słuchaczy, celem zapobieżenia tworzeniu barier uczestnictwa w zajęciach uniwersytetu.
Ogólnopolska Sieć Uniwersytetów Ludowych
Mając na uwadze potrzebę rozwoju uniwersytetów ludowych w Polsce, przedstawiciele polskich środowisk zainteresowanych tym zagadnieniem, utworzyli w 2016 roku Ogólnopolską Sieć Uniwersytetów Ludowych. Grupa została powołana w dniu 15 marca 2016 roku w Wieżycy, przy okazji konferencji na temat przyszłości uniwersytetów ludowych, mającej miejsce w Europejskim Centrum Solidarności w Gdańsku. Obecnie OSUL zrzesza 7 uniwersytetów ludowych: Kaszubski Uniwersytet Ludowy, Uniwersytet Ludowy w Radawnicy, Uniwersytet Ludowy Rzemiosła Artystycznego, Ekologiczny Uniwersytet Ludowy, Nadbużański Uniwersytet Ludowy, Uniwersytet Ludowy w Adamowie, Zachodniopomorski Uniwersytet Ludowy. Członkostwo uniwersytetów ludowych w OSUL odbywa się przy zachowaniu zasad dobrowolności, równouprawnienia i otwartości. Przystąpienie do OSUL nie narusza samodzielności uniwersytetów ludowych. Ogólnopolska Sieć Uniwersytetów Ludowych (OSUL) jest aktualnie grupą nieformalną (nieposiadającą osobowości prawnej) zrzeszającą uniwersytety ludowe w Polsce.
Podmiot ten zadeklarował stronie rządowej, reprezentowanej przez ministra Wojciecha Kaczmarczyka, pełnomocnika rządu ds. rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, współpracę partnerską w zakresie tworzenia narodowego programu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, w części dotyczącej rozwoju uniwersytetów ludowych. Dotychczasowa współpraca nieformalnej grupy przedstawicieli uniwersytetów ludowych ze stroną rządową wskazuje na pozytywne rezultaty wspólnego podejścia do zagadnienia, dając nadzieję na ożywienie polskiego ruchu uniwersytetów ludowych.
[1] Jorgen Carlsen, Ole Borga, Od Grundtviga do Folkehajskole. Wokół tradycji duńskich uniwersytetów ludowych, [w:] Uniwersytety ludowe XXI wieku” red. I. Błaszczak i in. , Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Ziarno”, Grzybów, 2017
[2] Ewa Smuk-Stratenwerth, Grundtvik-poeta i wizjoner w burzliwych czasach, [w:] Uniwersytety ludowe XXI wieku” red. I. Błaszczak i in. , Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Ziarno”, Grzybów, 2017
[3] Z. Organiszczak, Uniwersytet Ludowy w Odolanowie, Biblioteka Publiczna Gminy i Miasta Odolanów.
[4] Józef Półturzycki. Dydaktyka dorosłych. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1991
[5] Andrzej Juros, Założenia do Narodowego Programu Wspierania Rozwoju Uniwersytetów Ludowych, Lublin, czerwiec 2016
[6] Andrzej Juros, Założenia do Narodowego Programu Wspierania Rozwoju Uniwersytetów Ludowych, Lublin, czerwiec 2016
[7] Iwona Błaszczak. Tradycje polskich uniwersytetów ludowych [w:] Uniwersytety ludowe XXI wieku” red. I. Błaszczak i in. , Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Ziarno”, Grzybów, 2017
***
