Autorka: Ewelina Widelska
mgr inż. architekt krajobrazu
Katedra Ekologii Krajobrazu
Instytut Architektury Krajobrazu KUL JPII
Po co nam plac zabaw?
Ruch jest niezwykle istotnym elementem w rozwoju dzieci. Niestety coraz częściej obserwuje się spadek poziomu aktywności wśród młodzieży szkolnej, nawet tej z obszarów wiejskich. Jedną z przyczyn jest coraz większa świadomość rodziców i nieangażowanie swoich pociech w pracach polowych, drugą- że ta pomoc nie jest już konieczna przy dzisiejszym rozwoju techniki, ułatwiającej także prace w gospodarstwie. Idą za tym także inne zjawiska, jak coraz częstsze spędzanie czasu w pomieszczeniach, spowodowane współczesnymi zainteresowaniami dzieci i młodzieży. Z tego też względu tak ważne jest wspieranie ćwiczeń fizycznych wśród młodzieży szkolnej i motywowanie ich do większej aktywności ruchowej.
Dziecko poprzez ruch, manipulację różnymi przedmiotami, doskonali swoją sprawność motoryczną, zdobywa doświadczenie, wiadomości o otaczającym je świecie. To właśnie aktywne działanie wspiera różne umiejętności i rozwija umysł, a ruch wzmacnia organizm, kształtuje i usprawnia układy: ruchowy, dokrewny i nerwowy, przez co doskonali budowę i funkcję wymienionych narządów. Jest stymulatorem życia psychicznego i ważnym środkiem wychowania moralnego, estetycznego i społecznego. Co więcej, dla prawidłowego rozwoju dziecko potrzebuje co najmniej kilku godzin ćwiczeń ruchowych dziennie.
Na rynku pojawia się coraz więcej propozycji, pozwalających aktywizować dzieci w różnym wieku. Niestety większy dostęp do różnego rodzaju rozrywek mają dzieci i młodzież z większych miast, dzieciom na wsi pozostaje przyszkolny plac zabaw, boisko i własne podwórko. Coraz częściej jednak zdarza się, że rodzice sami organizują się w grupy i szukają alternatywnych rozrywek dla swoich pociech. Dzięki różnym fundacjom i pomocy samorządowej, można na przykład stworzyć nowoczesny, spełniający najwyższe standardy i normy bezpieczeństwa plac zabaw, na którym znajdą się urządzenia dla dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym, a nawet młodzieży gimnazjalnej. Kwestią podstawową jest znalezienie bezpiecznego miejsca, gdzie można by taki plac usytuować oraz właściwe jego zaprojektowanie. Kolejny krok to zdobycie środków finansowych na realizację projektu oraz wybranie firmy, która odpowiednio wykona bezpieczny plac zabaw.
Nowoczesne place zabaw, a rozwój psycho- fizyczny
Obecnie wyposażenie placów zabaw projektowane jest przede wszystkim pod kątem zaspokajania potrzeb dzieci w zakresie rozwoju umiejętności ruchowych na różnym poziomie wiekowym. Właściwa kombinacja urządzeń zapewnia wszechstronne możliwości ćwiczeń, co idzie w parze z rozwojem umiejętności ruchowych, a w konsekwencji zdolnością percepcji i rozwojem socjo- emocjonalnym. Różne badania prowadzone na całym świecie wykazują, że aktywne ruchowo dziecko uczy się łatwiej. Co więcej, zajęcia ruchowe, spacery, wycieczki, kontakt z naturą to znakomity środek łagodzący szkodliwe dla zdrowia zjawiska. Dzięki wysiłkowi fizycznemu, zwłaszcza na świeżym powietrzu, organizm lepiej funkcjonuje.
Dla dzieci ulubioną formą aktywności fizycznej są gry i zabawy ruchowe, zaspakajają one najlepiej potrzeby rozładowania energii, gdyż angażują do ruchu wszystkie części ciała, kształtują je i wzmacniają. Stymulują prawidłową koordynację, zręczność, postawę ciała, łagodzą i niwelują rozdrażnienie i nerwowość, pozytywnie wpływają na rozwój umysłowy dziecka, doskonalą koncentrację, uwagę, pamięć, orientację w przestrzeni, twórczą wyobraźnię. Co za tym idzie, dostarczają nowych wrażeń i wiadomości o otoczeniu, uczą spostrzegawczości, logicznego myślenia w związku z praktycznym działaniem. W efekcie rozbudzają wrażliwość i poczucie estetyki, co pozytywnie wpływa w przyszłości na odbieranie otaczającego krajobrazu.
„Coś z niczego”, czyli etapy powstawania placu zabaw
Potrzeba budowania nowoczesnych placów zabaw uzasadniona jest szczególnie na tych obszarach, na których brakuje alternatywnych form aktywizujących ruchowo dzieci, a takie miejsce zabaw i ćwiczeń fizycznych może stanowić jedyny tego typu element w najbliższej okolicy. Co zatem jest podstawą do stworzenia takiego placu zabaw? Przede wszystkim chęci i znalezienie źródeł finansowania. Szczególnie bogatą ofertę pomocową w tego typu inwestycjach przedstawia Unia Europejska, a niekiedy nawet samorządy lokalne. Pozyskanie funduszy wiąże się z odbyciem licznych wizyt w regionalnych fundacjach, ośrodkach samorządowych realizujących programy skierowane do obszarów o charakterze rolniczym oraz takich, które mówią o równoważeniu szans dla dzieci i młodzieży z terenów wiejskich.
Kiedy już źródło finansowania jest zapewnione, należy określić miejsce, na którym taki plac mógłby powstać i w bezpieczny sposób pełnić swoje funkcje. Konieczne jest sprawdzenie czy działka spełnia określone w prawie budowlanym wymogi, aby mógł na niej powstać plac zabaw. Działka pod budowę placu zabaw powinna być ogólno dostępna i zlokalizowana możliwie blisko szkoły, ośrodka kultury, czy innej młodzieżowej jednostki gminnej, która mogłaby korzystać z takiego placu, ale oprócz tego sprawować na nim dozór.
Aspekty prawne
Przepisy określające wszelkie działania związane z pozwoleniem na budowę i montażem urządzeń placu zabaw reguluje art. 28 ustawy z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. nr 89, poz. 414 ze zm.), które stanowi, iż roboty budowlane można rozpocząć jedynie na podstawie ostatecznej decyzji o pozwoleniu na budowę, z zastrzeżeniem art. 29 i 30, które to przepisy zamiast konieczności uzyskania pozwolenia na budowę przewidują dla niektórych inwestycji obowiązek zgłoszenia organowi właściwemu do spraw architektoniczno-budowlanych zamiaru budowy.
Przez roboty budowlane ustawa Prawo budowlane rozumie budowę, a także prace polegające na montażu, remoncie lub rozbiórce obiektu budowlanego (art. 3 pkt 7 prawa budowlanego). Budową, jest zatem wykonywanie obiektu budowlanego w określonym miejscu, a także odbudowa, rozbudowa, nadbudowa oraz przebudowa obiektu budowlanego (art. 3 pkt 6 prawa budowlanego).
Trudno zatem udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy urządzenie placu służącego zabawie i uprawianiu ćwiczeń fizycznych należy potraktować jako roboty budowlane, co więcej, czy wymagane jest w tym wypadku pozwolenie na budowę, czy też może wystarczy taki zamiar budowy zgłosić odpowiedniemu organowi architektoniczno- budowlanemu.
Budując osiedle mieszkaniowe lub inny obiekt budowlany, np. szkołę, inwestor najczęściej omawiane obiekty przewiduje już w podlegającym zatwierdzeniu projekcie budowlanym oraz w dokumentacji technicznej objętej pozwoleniem na budowę. Uzgodnienia i opinie, o których mowa w prawie budowlanym, odnoszą się wtedy także do kwestii bezpieczeństwa urządzenia pod względem korzystania z niego niepełnosprawnych dzieci itd. Problem może się pojawić wówczas, gdy określone urządzenie placu zabaw planuje się na terenie, który został już wcześniej zabudowany budynkami mieszkalnymi, czy też szkolnymi, ewentualnie nie jest jeszcze zabudowany.
Jeżeli planujemy urządzenie placu o niewielkich rozmiarach, swoje zastosowanie mógłby znaleźć tu przepis Prawa budowlanego art. 3 pkt 4, stanowiący, iż przez używany w przepisach tej ustawy „obiekt małej architektury”– należy rozumieć niewielkie obiekty, takie jak: obiekty użytkowe służące rekreacji codziennej i utrzymaniu porządku, jak piaskownice, huśtawki, drabinki, śmietniki. Wprawdzie przepis ten nie wymienia konkretnie, czy dotyczy on placów służących usytuowaniu urządzeń do ćwiczeń fizycznych i rekreacji, jednak wskazówki, jakie z niego wynikają, mogą uprawniać do zakwalifikowania niedużego placu zabaw jako obiektu małej architektury. A co za tym idzie obiekt taki (wg przepisu art. 29 ust. 1 pkt 4 oraz art. 30 ust. 1 pkt 1, 4 prawa budowlanego) wymaga dokonania zgłoszenia właściwemu organowi architektoniczno-budowlanemu. W takim zgłoszeniu należy uwzględnić rodzaj, zakres i sposób wykonywania robót oraz termin ich rozpoczęcia. Niezbędne jest także dołączenie dowodu stwierdzającego prawo do dysponowania nieruchomością na cele budowlane oraz w zależności od potrzeb, odpowiednie szkice lub rysunki, a także pozwolenia wymagane odrębnymi przepisami.
W myśl art. 30 ust. 3, w terminie 30 dni od otrzymania zgłoszenia właściwy organ może nałożyć obowiązek uzyskania pozwolenia na wykonanie określonego obiektu lub robót budowlanych, objętych obowiązkiem zgłoszenia, jeżeli ich realizacja może naruszać ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub spowodować zagrożenie bezpieczeństwa ludzi albo mienia, pogorszenie stanu środowiska lub dóbr kultury, co więcej pogorszenie warunków zdrowotno-sanitarnych albo wprowadzenie, utrwalenie bądź zwiększenie ograniczeń lub uciążliwości dla terenów sąsiednich. Możliwe jest zatem, że po dokonaniu zgłoszenia budowy omawianego obiektu, zostanie nałożony obowiązek uzyskania pozwolenia na budowę, ze wszelkimi konsekwencjami, zwłaszcza związanymi z przedłożeniem wymaganej dokumentacji projektowej, określonych przepisami szczególnymi uzgodnień, pozwoleń lub opinii innych organów itp. Należy przy tym mieć na uwadze, iż określenie „niewielki obiekt” użyte w przepisie definiującym „obiekt małej architektury” nie jest określeniem jednoznacznym. Dlatego ocena zależy od właściwego organu administracji publicznej.
Dobry projekt, to też bezpieczny plac zabaw
Mówiąc o budowie placu zabaw z urządzeniami do ćwiczeń fizycznych oraz rekreacji, zwłaszcza przeznaczonego do korzystania także przez osoby niepełnosprawne, nie można zapominać o konieczności wprowadzania tylko takich urządzeń, które pochodzą od producentów posiadających odpowiednie atesty lub certyfikaty (szczególne wymogi w tym zakresie nakładają przepisy wydane przez ministra właściwego do spraw edukacji narodowej). W tym miejscu nie chodzi tylko o zainstalowanie urządzeń posiadających urzędowe potwierdzenie ich bezpieczeństwa (atest, certyfikat), ale także rozmieszczenie ich z zachowaniem bezpiecznej odległości, a ponadto odpowiednie przygotowanie terenu.
Dlatego jednym z najważniejszych, o ile nie najważniejszym etapem jest opracowanie profesjonalnego projektu placu zabaw z uwzględnieniem wszelkich przepisów prawnych, norm bezpieczeństwa i przede wszystkim potrzeb dzieci i młodzieży.
Projekt stworzony z wyobraźnią powinien uwzględniać wiele czynników. Najważniejszym będzie jednak bezpieczeństwo. Ten czynnik reguluje wiele zewnętrznych przepisów prawa budowlanego i Polskich Norm. Obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa należy do właścicieli placów zabaw. Co więcej, szkoły i placówki podlegające Ministerstwu Edukacji i Nauki mają obowiązek nabywać tylko produkty posiadające certyfikat (zgodnie z rozporządzeniem z dn. 31.12.2002 Dz.U. 2003 nr 6 poz. 69). Do właścicieli należy decyzja, czy ich plac zabaw jest bezpieczny. Zgodność placu zabaw z Normami może być potwierdzona Certyfikatem, przez zewnętrzną instytucję, ponadto producent może także deklarować zgodność swojego wyrobu z Normami i wówczas to on ponosi za niego odpowiedzialność. Urządzenia co do których istnieje wątpliwość, czy są bezpieczne, należy sprawdzać poprzez ocenę zgodności z Normami.
Najnowsze Normy zostały opublikowane w lipcu 2008 roku i mają rangę Polskich Norm. Ich treść jest dostępna w języku angielskim. Są to:
-
PN-EN 1176-1 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 1: Ogólne wymagania bezpieczeństwa i metody badań.
-
PN-EN 1176-2 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 2: Dodatkowe wymagania bezpieczeństwa i metody badań huśtawek.
-
PN-EN 1176-3 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 3: Dodatkowe wymagania bezpieczeństwa i metody badań zjeżdżalni.
-
PN-EN 1176-4 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 4: Dodatkowe wymagania bezpieczeństwa i metody badań kolejek linowych.
-
PN-EN 1176-5 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 5: Dodatkowe wymagania bezpieczeństwa i metody badań karuzeli.
-
PN-EN 1176-6 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 6: Dodatkowe wymagania bezpieczeństwa i metody badań urządzeń kołyszących.
-
PN-EN 1176-7 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 7: Wytyczne instalowania, sprawdzania, konserwacji i eksploatacji.
-
PN-EN 1176-10 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 10: Całkowicie obudowany sprzęt do zabaw.
-
PN-EN 1176-11 Wyposażenie placów zabaw i nawierzchnie. Część 11: Dodatkowe wymagania bezpieczeństwa i metody badań przestrzennych konstrukcji sieciowych.
-
PN-EN 1177 Nawierzchnie placów zabaw amortyzujące upadki. Wyznaczanie krytycznej wysokości upadku.
-
PN-EN 14960 Nadmuchiwany sprzęt do zabawy. Wymagania bezpieczeństwa i metody badań.
-
PN-EN 14974 Urządzenia dla użytkowników sprzętu rolkowego. Wymagania bezpieczeństwa i metody badań.
-
PN-EN 350-2 Naturalna trwałość drewna litego. Wytyczne dotyczące naturalnej trwałości i podatności na nasycanie wybranych gatunków drewna mających znaczenie w Europie.
-
PN-EN 335-2 Definicja klas zagrożenia ataku biologicznego. Trwałość drewna i materiałów drewnopochodnych. Zastosowanie do drewna litego.
-
PN-EN 351-1 Drewno lite zabezpieczone środkiem ochrony. Trwałość drewna i materiałów drewnopochodnych. Klasyfikacja wnikania i retencji środka ochrony.
-
PN-EN ISO/IEC 17050-1 Ocena zgodności. Deklaracja zgodności składana przez dostawcę. Część 1: Wymagania ogólne
Place zabaw to nie tylko urządzenia zabawowe
Większość wypadków, które zdarzają się na placach zabaw jest przyczyną złego projektu, w konsekwencji wykonania, a w kolejnych etapach także konserwacji, błędnej konstrukcji urządzeń, niewłaściwej strefy bezpieczeństwa lub nieodpowiedniego podłoża. Strefa bezpieczeństwa to inaczej strefa bezpiecznego upadku wokół zabawki w zależności od jej wysokości i rodzaju. Największe strefy przewidziane są dla huśtawek i karuzeli.
Niezwykle ważna jest nawierzchnia placu zabaw, która powinna minimalizować efekty upadku, potknięcia. Jest szereg nawierzchni proponowanych na place zabaw, dla których wymagania określa Norma EN 1177. Są to nawierzchnia z materiałów naturalnych typu kora (kawałki wielkości 20-80 mm), wióry (wielkości od 5 do 30 mm), piasek (ziarno od 0,2 do 2 mm) i żwir (ziarno od 2 do 8 mm), które należą do najbardziej popularnych i najtańszych materiałów amortyzujących, stosowanych pod place zabaw. Niemniej jednak, są one zalecane raczej dla placów zabaw z urządzeniami małej wysokości. Dla placów zabaw z podestami zamontowanymi na większej wysokości, nawierzchnie syntetyczne stanowią znacznie lepsze rozwiązanie. Z tego też powodu obecnie najczęściej stosuje się nawierzchnie syntetyczne, których zaletą jest niski koszt utrzymania, funkcjonalność i atrakcyjna gama kolorystyczna. Syntetyczna nawierzchnia może być stosowana zarówno na podłożu asfaltowym, betonowym, jak również na dostatecznie utwardzonej kostce kamiennej. Producenci nawierzchni prześcigają się w swoich ofertach, które zawierają także sztuczną trawę z pianki polipropylenowej, różnego rodzaju gumowe płytki, czy maty. Jednak najczęściej o wyborze materiału decyduje koszt jej wykonania.
Innymi ważnymi czynnikami przy projektowaniu miejsca zabaw są potrzeby dzieci, młodzieży, a także dorosłych i rodziców, dla których konieczne jest stworzenia miejsca łączącego w sobie potrzebę odpoczynku i możliwość obserwowania swoich podopiecznych. Obecnie proponowane wyposażenie placów zabaw ma za zadanie służyć aktywnym działaniom użytkowników, ale coraz ważniejszy staje się ich ogólny wygląd i forma dostosowana do warunków otoczenia. Ważne jest, aby zabawki charakteryzowały się harmonijnymi kształtami i ciekawą kolorystyką, a oprócz tego, aby doskonale wpasowywały się w naturalne otoczenie, jak i w teren zabudowany. Co więcej, rozmiary elementów i stopień wyzwania poszczególnych urządzeń do zabawy muszą odpowiadać docelowej grupie wiekowej dzieci i młodzieży. Stosowane rozwiązania konstrukcyjne powinny uniemożliwiać dzieciom mniejszym (do 3 lat) korzystanie z urządzeń przewidzianych dla dzieci starszych. Bardzo istotna jest tu także świadomość osób dorosłych, którzy nigdy nie powinni podsadzać dziecka na urządzenie do zabawy, jeżeli nie jest ono w stanie dostać się tam samodzielnie. Bezpieczeństwo dzieci jest podstawą dobrze zaplanowanego miejsca zabaw, dlatego dobrym rozwiązaniem okazuje się wprowadzenie poszczególnych strefy z zabawkami dla określonych grup wiekowych.
Coraz częściej kładzie się nacisk na wytwarzanie trwalszych produktów na place zabaw. Zabiegi związane z ochroną drewna, antykorozyjna konserwacja części metalowych oraz zabezpieczanie sklejki przedłużają okres użytkowy o wiele lat. Ma to ogromne znaczenie w ochronie środowiska, ponieważ w ten sposób oszczędzamy surowce i energie, a przede wszystkim oszczędnie gospodarujemy zasobami. Stosowanie najwyższej jakości środków ochrony różnych materiałów używanych przy produkcji zabawek, nie tylko wydłuża okres użytkowania, ale także podnosi bezpieczeństwo użytkowników miejsca zabaw.
Jest jeszcze kilka praktycznych rad przy urządzeniu placu zabaw, które nie są określone żadnym prawem, czy też może konieczne, ale ułatwiają konserwacje i utrzymanie placu w określonym porządku. Po pierwsze ogrodzenie, które może zapobiec zanieczyszczeniom odzwierzęcym i niekontrolowanemu wybieganiu dzieci poza plac zabaw. Pojawia się jednak wiele głosów, że ogrodzenie może dawać efekt wyizolowania i zamknięcia. Dlatego już na etapie projektowym powinno się uregulować kwestie wysokości, kolorystyki, czy formy takiego ogrodzenia. Po drugie regulamin, który powinien przede wszystkim informować o warunkach użytkowania placu, ale także powinien zawierać takie informacje, jak adres i kontakt telefoniczny do zarządcy terenu. Istotne jest tu także wskazanie najbliższego aparatu telefonicznego lub podanie numeru alarmowego, np. 112.
Niektórzy projektanci zajmujący się omawianą problematyką zwracają uwagę na konieczność szczegółowego prowadzenia dokumentacji z użytkowania, kontroli i konserwacji wyposażenia omawianych inwestycji. Ma to istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa użytkowników. Wiąże się też z ewentualną odpowiedzialnością zarządcy zarówno na gruncie prawa karnego, jak i cywilnego. Norma PN-EN 1176-1 i 7 narzuca trzy rodzaje przeglądów, których częstotliwość uzależniona jest głównie od obciążenia obiektu. Pierwsza to regularna kontrola przez oględziny (co 1 do 7 dni). Kolejna zwana kontrolą funkcjonalną (co 1 do 3 miesięcy) i coroczna kontrola podstawowa.
Szczególne miejsce rozwoju
Codziennie mamy szansę obserwować różne place zabaw w miejscu zamieszkania, w drodze do pracy, szkoły i często mamy wrażenie, ze kolejne pokolenie korzysta z huśtawek naszego dzieciństwa, niekiedy nawet dzieciństwa naszych rodziców. Te place zabaw już dawno nie spełniają standardów jakości, co gorsza, podstawowych norm bezpieczeństwa. Wydaje się, że obecnie każdy rodzic, niezależnie od statusu majątkowego, czy pochodzenia, chciałby, aby jego dziecko korzystało z atrakcyjnych, bogatych w formę i kolor urządzeń zabawowych, które dodatkowo pobudzają wyobraźnię, uwrażliwiają i najważniejsze spełniają wymogi bezpieczeństwa.
Dziecko, które zaspokoiło swoją dzienną dawkę ruchu, jest wesołe, spokojne, jego organy, a zwłaszcza mózg, zostały dotlenione i prawidłowo odżywione, chętniej i łatwiej uczy się i pokonuje pojawiające się trudności. Gry wymagające ruchu rozwijają ważne umiejętności fizyczne i socjalne, które mają ogromne znaczenie w rozwoju młodego człowieka. I tu ważnym elementem w zaspokajaniu potrzeb ruchowych dzieci mogą być odpowiednio zaprojektowane place zabaw. Najnowsze normy bezpieczeństwa EN kładą nacisk na konstruowanie urządzeń zabawowych, uwzględniających zwiększone wymogi rozwijania właściwych cech motorycznych, co więcej, normy te określają podstawowe zasady bezpieczeństwa użytkowników korzystających z wymienionych wcześniej urządzeń.
Poprzez działanie w grupie, które jest nieuniknione w miejscu zabaw, współzawodnictwo i współdziałanie z innymi zmniejsza egocentryzm dziecka, rozwija duch koleżeństwa, kształtuje silną wolę i poczucie sprawiedliwości. Starajmy się więc, aby w codziennym harmonogramie dziecka znalazło się jak najwięcej zabaw i gier ruchowych, tym bardziej, że można je połączyć np. z nauką (w tym miejscu, także ważną rolę może spełniać plac zabaw o charakterze sportowo- dydaktycznym). Zaowocuje to ukształtowaniem człowieka umiejącego przystosować się do zmieniających się warunków życia, pracy, do środowiska społecznego, do pokonywania wszelkich trudności jakie przynosi życie.
Harmonogram działań związanych z budową placu zabaw
-
Miejsce- znalezienie odpowiedniej działki do budowy placu zabaw.
-
Projekt- profesjonalny projekt placu zabaw, uwzględniający najnowsze standardy jakości i bezpieczeństwa.
-
Fundusze- na podstawie projektu składamy wniosek o dofinansowanie inwestycji w jednostkach samorządowych i fundacjach wspierających rozwój wsi.
-
Pozwolenia- zanim wybudujemy plac zabaw, niezbędne są pozwolenia na budowę, a w przypadku niewielkich obiektów zgłoszenie właściwemu organowi architektoniczno- budowlanemu.
-
Wykonawca- tak samo jak dobrze zrobiony projekt, ważne jest znalezienie firmy, która profesjonalnie wykona plac zabaw.
-
Budowa placu zabaw.
Materiały źródłowe:
-
M. Kwiatkowska, Podstawy Pedagogiki Przedszkolnej, Warszawa 1985
-
St. Owczarek, Gimnastyka Przedszkolaka, Warszawa 2001
-
http://www.huby.seo.pl/12_zielen/125_projektowanie_placow.htm