Finanse w gospodarstwie wiejskim – część II

Finanse w gospodarstwie wiejskim część 2- analiza danych z rachunkowości i przykładowy „bilans” gospodarstwa wiejskiego

Często znajdujemy wiele powodów, aby nie prowadzić rzetelnej rachunkowości w gospodarstwie. Prawdą jest, że trudno przewidzieć ceny płodów rolnych czy koszty zakupów środków produkcji, wydaje nam się, że długo będziemy pamiętać wszystkie ważniejsze transakcje, że potrafimy podstawowe kalkulacje wykonywać w pamięci bądź „na kartce”, na kalkulatorze czy nawet w komputerze, wykorzystując dane odtwarzane z pamięci. W praktyce tak dobrze nie jest. Nie pamiętamy dokładnych danych, wiele z nich pomijamy nie doceniając ich wagi, przyjmujemy założenia nie mające rzetelnych podstaw.

Warto więc podjąć trud prowadzenia w gospodarstwie wiejskim ewidencji jego finansów. Forma tej ewidencji i stopień jej szczegółowości powinny być dostosowane do wielkości gospodarstwa, rodzaju prowadzonej działalności rolniczej i ilości wykonywanych operacji finansowych. Warto też zastanowić się nad wyborem terminu rozpoczęcia takiej ewidencji oraz przyjęcia okresów rozliczeniowych (miesiąc, kwartał czy rok). Po ustaleniu okresu rozliczeniowego najlepiej zacząć ewidencję od początku najbliższego. Pierwszym krokiem jest wtedy oszacowanie stanu wyjściowego (początkowego), nazywanego też „bilansem otwarcia”. Zanotować trzeba wówczas stany posiadanej gotówki (w domu i w banku), ale też stany zobowiązań i należności, stany zapasów środków produkcji, oszacować wartość majątku produkcyjnego oraz oszacować wartość tak zwanej „produkcji w toku”. Następne działania to już tylko rzetelne, systematyczne zapisywanie wszystkich operacji finansowych. Po zakończeniu okresu rozliczeniowego i jego podsumowaniu można dokonać pierwszych analiz i ocen, a także wprowadzić poprawki do systemu ewidencji wynikające z pierwszych doświadczeń w jego prowadzeniu. Ale w miarę pełen obraz sytuacji w gospodarstwie można sobie ukształtować dopiero po analizie całego roku, a najpełniejszy wizerunek dają analizy trzech (lub więcej) kolejnych lat – taka jest specyfika działalności rolniczej.

Analiza danych z rachunkowości gospodarstwa wiejskiego

Nawet uproszczona rachunkowość gospodarstwa wiejskiego, bez precyzyjnego określania, które i w jakiej wysokości koszty przypisać do poszczególnych kategorii uzyskiwanych przychodów, pozwala na oszacowanie, czy wszystkie wydatki są racjonalne i uzasadnione, a wpływy adekwatne do zaangażowanych w ich uzyskanie zasobów.

Analiza wydatków

Analiza wydatków związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego to często pierwszy krok do ich racjonalizacji i szukania oszczędności. I tak jeśli chodzi o podatki i ubezpieczenia to warto przemyśleć, jak można je obniżyć. Na wysokość podatku rolnego wpływu rolnik nie ma, ale już wysokość kosztów ubezpieczeń można obniżyć stosując tzw. ubezpieczenia pakietowe, lub zgłaszając się do brokera ubezpieczeniowego z propozycją poszukania najlepszych ofert. Można także samemu wysłać zapytania ofertowe do wielu ubezpieczycieli i dokonać wyboru najlepszych ofert. Przy analizie wydatków na środki do produkcji rolnej dużą rolę odgrywa sezonowa zmienność cen wielu z nich. Umiejętność przewidywania, w jakich okresach można dokonywać najtańszych zakupów, to szansa na istotne obniżenie kosztów. Ponadto stała analiza racjonalności zużywania środków produkcji także powinna zaowocować poprawą ich efektywności. Dotyczy to szczególnie zużycia nawozów, pasz, środków ochrony roślin i paliwa.

Wśród wydatków związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego zwrócić szczególną uwagę na koszty ogrzewania domu i wody użytkowej, zużycie energii elektrycznej (w domu i gospodarstwie) oraz koszty zakupu wody. Koszty ogrzewania domu i wody użytkowej można znacząco obniżyć prze podjęcie wielu równoległych działań. Warto np. ocenić, a następnie w razie potrzeby poprawić ciepłochronność budynku mieszkalnego, sprawdzić i ewentualnie poprawić szczelność okien i drzwi, dobrać optymalne źródło/żródła ciepła (np. wykorzystując własne lub lokalne zasoby typu biomasa, lub inwestując w pompę ciepła czy kolektory słoneczne), odzyskując ciepło z wentylacji itp. Z kolei w celu obniżenia rachunków za prąd elektryczny można i należy sukcesywne wymieniać sprzęty gospodarstwa domowego na posiadające najwyższą klasę efektywności energetycznej, oświetlenie tradycyjnymi żarówkami zastąpić oświetleniem typu LED, stosować inteligentne systemy automatycznie wyłączające zbędne oświetlenie itd. Coraz częściej też mieszkańcy wsi inwestują w odnawialne źródło energii jakim są małe siłownie wiatrowe (małe lub mikro wiatraki). W przypadku kosztów zakupu wody coraz częściej w celu ich obniżenia stosuje się wykorzystanie do celów technicznych (pranie, zmywanie, spłukiwanie nieczystości, podlewanie) wody deszczowej zbieranej do specjalnych zbiorników i oczyszczanej. Warto też pilnować szczelności wszystkich kranów i zaworów, stosować perlatory zmniejszające znacząco zużycie wody do mycia i tym podobne rozwiązania.

Ogólnie można jednak stwierdzić, że racjonalne zmniejszanie wydatków szybko napotyka na granicę, której przekroczenie przestaje być zasadne albo znacząco pogarsza jakość życia. Znacznie więcej możliwości tkwi w zwiększaniu przychodów (wpływów).

Analiza przychodów (wpływów)

Spośród typowych źródeł przychodów w gospodarstwie wiejskim najrzadziej pojawiają się dochody z własności oraz najmu budynków lub budowli, czyli czynsze dzierżawne. Ich wysokość w dużym stopniu zależna jest od lokalnego rynku i właściciele gospodarstwa wiejskiego nie mają znaczącego wpływu na ich poziom. Jeszcze bardziej niezależne od woli członków rodziny są dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych i ewentualnych świadczeń socjalnych.

Największe możliwości zwiększania przychodów tkwią w działalności rolniczej (wpływy ze sprzedaży płodów rolnych) oraz w pozarolniczych sferach aktywności członków rodziny rolniczej. Wynika to głównie z istotnej cechy typowego rodzinnego gospodarstwa rolnego – dużych zasobów ludzkich (ekonomiści mówią o „zasobach siły roboczej”). Można te zasoby wykorzystać do maksymalizacji przychodów z działalności rolniczej lub skierować do pracy poza rolnictwem.

Sprzedaż płodów rolnych

Działalność rolnicza prowadzona na relatywnie niewielką skalę (a taka jest ona w typowym rodzinnym gospodarstwie wiejskim) może przynosić satysfakcjonujące przychody tylko wtedy, gdy uwzględnione zostaną główne reguły rynkowe. Po pierwsze – nie da się skutecznie konkurować z dużymi, towarowymi gospodarstwami w sferze produktów masowych, których produkcja jest łatwa do zmechanizowania (podstawowe zboża, rzepak, buraki cukrowe itp.). Po drugie – małe gospodarstwo łatwiej może znaleźć i zagospodarować nisze rynkowe (czyli odkryć i zaspokoić specyficzne potrzeby określonych grup klientów) oraz wykorzystując swoje zasoby oraz dość korzystne przepisy wejść w bezpośrednie relacje z odbiorcami swoich produktów, omijając marże pośredników i związane z nimi zagrożenia. Możliwości, jakie stwarzają przepisy dotyczące dostaw bezpośrednich oraz sprzedaży bezpośredniej, pozwalają bez utraty statusu rolnika, czyli bez konieczności rejestrowania działalności gospodarczej i ewentualnego rezygnowania z ubezpieczenia w KRUS, prowadzić sprzedaż płodów rolnych wprost z gospodarstwa, na targowiskach lub do jednostek handlu detalicznego (lokalnych sklepów, restauracji, barów, stołówek). Mówią o tym – Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 6 czerwca 2007 r. (Dz. U. z 27 czerwca 2007 r. nr 112, poz. 774), oraz Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 29 grudnia 2006 r. (Dz. U. nr 5, poz. 38 z 2007 r.). W ramach tych form sprzedaży można zbywać pochodzące z własnego gospodarstwa, pasieki czy stawu rybnego następujące środki spożywcze:

• produkty produkcji pierwotnej pochodzenia roślinnego (owoce, warzywa, zboża, ziemniaki itd.),
• osobiście zbierane zioła i runo leśne,
• pochodzące z wyżej wymienionych surowców środki spożywcze w postaci suszonej lub kiszonej,
• tuszki drobiowe i królicze (ubój może być prowadzony w gospodarstwie),
• mleko surowe i surowa śmietana,
• jaja konsumpcyjne,
• ryby świeże lub schłodzone, w całości lub odgłowione czy wypatroszone, pochodzące od uprawnionych do rybactwa lub z własnych akwakultur,
• raki, ślimaki wodne i inne produkty akwakultury,
• żywe ślimaki lądowe osobiście zbierane,
• nieprzetworzone produkty pszczele z własnej pasieki (miód, pyłek pszczeli, pierzgę, mleczko pszczele).

Ponieważ od dłuższego czasu obserwowane jest rosnące zainteresowanie konsumentów produktami spożywczymi posiadającymi charakter produktów świeżych, naturalnych i wiadomego pochodzenia, możliwości ich korzystnej sprzedaży stale rosną. Dodatkowymi atutami tych produktów może być ich ekologiczne pochodzenie (najlepiej potwierdzone certyfikatem) i/lub tradycyjny czy regionalny charakter. Istotna do niedawna bariera takich form sprzedaży – odległość od najlepszych rynków zbytu, jakimi są miasta i miasteczka – może zostać łatwo przełamana przez wykorzystanie do tej tradycyjnej działalności nowoczesnych kanałów dystrybucji, np. sprzedaży za pośrednictwem Internetu. Świetną formą dostarczania mleka surowego klientowi okazują się coraz bardziej popularne automaty do jego sprzedaży (tzw. „mlekomaty”). Wydaje się, że wkrótce dotrze do Polski, popularny np. w Austrii czy w Niemczech, sposób sprzedaży bezpośredniej poprzez samoobsługowe stragany stawiane przez rolników (na własnym gruncie) w pobliżu tras przejazdowych. Wszystko wskazuje na to, że w sprzedaży i dostawach bezpośrednich tkwi ogromny potencjał, wynikający z coraz większych zastrzeżeń konsumentów do żywności produkowanej metodami przemysłowymi, oferowanej najczęściej przez wielkie sieci handlowe.

Innym możliwym źródłem zwiększenia dochodów gospodarstwa wiejskiego jest praca zarobkowa lub pozarolnicza działalność gospodarcza. Przy niemożności pełnego wykorzystania zasobów ludzkich w działalności rolniczej podjęcie przez któregoś z członków rodziny pracy zarobkowej (w jakiejkolwiek formie, również sezonowo) lub uruchomienie (najlepiej na bazie gospodarstwa rolnego) pozarolniczej działalności gospodarczej może znacząco poprawić sytuację finansową całości gospodarstwa. Warto rzy tym wiedzieć, że rolnik, który prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą, może nadal pozostać ubezpieczony w KRUS (chociaż płaci wówczas podwójną stawkę) w przypadku, gdy kwota podatku dochodowego z tytułu tej działalności za poprzedni rok nie przekroczy określanej co roku tzw. „kwoty granicznej” (za rok 2011 wynosi ona 2.929 zł).

Przykładowy „bilans” gospodarstwa wiejskiego

Prowadząc rachunkowość gospodarstwa wiejskiego dobrze jest zapoznać się ze schematem ideowym obliczania wyniku finansowego. Upraszczając rachunki, przez niezapisywanie po stronie przychodów wartości przekazywanych z gospodarstwa rolnego do gospodarstwa domowego płodów rolnych oraz wartości płodów wykorzystanych na pasze, do siewu itp., a po stronie kosztów przez nieuwzględnianie amortyzacji, schemat obliczania wyniku wyglądać może następująco:

Wypracowanie nadwyżki finansowej jest ekonomicznym celem prowadzenia działalności gospodarstwa. Nie jest to łatwe zadanie, zwłaszcza bez możliwości syntetycznej analizy kosztów i przychodów. Możliwość tą daje jednak prowadzenie, nawet uproszczonej, rachunkowości. Jednym z narzędzi rachunkowych jest bilans, czyli zestawienie składników majątkowych gospodarstwa (majątek trwały + majątek obrotowy + środki pieniężne) oraz wskazanie źródeł ich finansowania (kapitał własny + zobowiązania). Ale do bieżącego zarządzania gospodarstwem bardziej przydatny jest raczej „bilans” rozumiany jako zestawienie przychodów i kosztów, a jeszcze prościej wpłat i wypłat.

Poniżej przedstawiono bardzo uproszczony „bilans” przepływów pieniężnych rodzinnego gospodarstwa wiejskiego. Gospodarstwo to prowadzone jest przez czteroosobową rodzinę, z której jedna osoba pracuje tylko w gospodarstwie, jedna także poza gospodarstwem, jedna uczy się w szkole średniej w pobliskim miasteczku i jedna uczęszcza do szkoły podstawowej. Gospodarstwo ma powierzchnię 8 ha użytków rolnych, w tym 1 ha łąki. Gospodarstwo posiada 2 ciągniki rolnicze (30 i 60 KM) oraz podstawowy sprzęt rolniczy, dom mieszkalny i zabudowania gospodarcze. W ramach pomocy międzysąsiedzkiej korzysta z usług większego gospodarstwa rodziny jednego z właścicieli oraz innych sąsiadów. Posiada niewielki sad przydomowy i prowadzi ogród warzywny na powierzchni 0,4 ha. Utrzymuje stado kur niosek (50 sztuk) oraz odchowuje co roku około 150 gęsi. Rodzina posiada samochód osobowy. Podane wielkości wpłat i wypłat, poza pensjami osoby zatrudnionej poza gospodarstwem, są kwotami brutto. Sprzedaż płodów rolnych odbywa się w ramach dostaw bezpośrednich i sprzedaży bezpośredniej.

Przepływy pieniężne gospodarstwa wiejskiego – rzeczowy układ kwartalny

Nadwyżka finansowa, którą na koniec roku dysponuje gospodarstwo, wynosi 4.200 zł. Dużo to czy mało? Niewątpliwie przykład ten charakteryzuje się następującymi cechami: jeden z członków rodziny ma stałą pracę poza gospodarstwem i rocznie „dostarcza” do budżetu gospodarstwa 21.600 zł, a gospodarstwo prowadzi intensywną, choć na niedużą skalę, produkcję warzyw i drobiu, również przynoszącą znaczące przychody. Na koniec każdego kwartału gospodarstwo dysponuje nadwyżką finansową, to znaczy nie traci płynności finansowej. Trzeba też podkreślić, że bez płatności obszarowych gospodarstwo to generowałoby stratę.

Zakończenie

Prowadząc rachunkowość gospodarstwa wiejskiego trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że zawsze odzwierciedla ona jedynie „historię”, czyli rejestruje zdarzenia gospodarcze, które już się zdarzyły. Ale to właśnie ta „historia” jest najlepszą podstawą planowania finansowego, czy szerzej, gospodarczego. Dobre zarządzanie to między innymi umiejętność prognozowania przepływów gotówkowych („cash flow”), dzięki czemu można unikać bodaj najgorszej sytuacji w działalności gospodarczej, jaką jest brak możliwości spłacania bieżących zobowiązań, czyli brak płynności finansowej. Ponadto dobrze przygotowany plan przepływów gotówkowych pozwala na realną ocenę potrzeb kredytowych i możliwości terminowej spłaty rat kredytowych. Zapisana „historia” finansowa gospodarstwa, czyli jakakolwiek forma prowadzonej rachunkowości gospodarstwa, bardzo wyraźnie pokazuje także sezonowy charakter wielu wpływów (przychodów) oraz wydatków (kosztów). Bardzo sezonowa jest na ogół sprzedaż świeżych, a zarazem trudnych do przechowania produktów roślinnych (nowalijki, warzywa, owoce). Bardziej regularna, rozłożona równomiernie w ciągu roku, jest sprzedaż większości produktów pochodzenia zwierzęcego (mleka, jaj, drobiu, królików itp.). Sezonowo dokonuje się też zakupów nawozów, środków ochrony roślin czy opału.

Końcowy wynik finansowy gospodarstwa wiejskiego na ogół rozpatrywany jest przez pryzmat modelu rolnictwa industrialnego. Wydaje się jednak, że lepszym odniesieniem będzie model rolnictwa zrównoważonego, uwzględniający poza korzyściami ekonomicznymi także wartości środowiska społecznego, kulturowego i przyrodniczego. Takie podejście nie odrywa procesów produkcji rolniczej od naturalnego agrosystemu, tylko traktuje ten agrosystem jako źródło pochodzących z Natury odnawialnych i niewyczerpywanych zasobów czynników produkcji, uwzględnia zasoby kulturowe, kapitał ludzki i historię wraz z tradycją. Tak rozumiany wynik finansowy uwzględnia znaczenie i rolę rodzinnego gospodarstwa wiejskiego w utrzymywaniu żywotności obszarów wiejskich. Takie gospodarstwo to nie tylko „jednostka produkcyjna”, nastawiona wyłącznie na korzyści ekonomiczne i produkcję dóbr rynkowych. Uczciwiej jest traktować je jako „dostarczyciela” dóbr rynkowych oraz dóbr publicznych, chociaż wycena tych ostatnich nie jest jeszcze traktowana poważnie. Ale rosnący społeczny opór wobec „przemysłowych” metod produkcji rolniczej, obciążających środowisko degradacją przyrody, krajobrazu, kultury i tradycji wiejskich, traktujących bezdusznie i instrumentalnie zwierzęta gospodarskie, skłania do poważnego traktowania koncepcji wielofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju wsi na poziomie gospodarstwa wiejskiego.