Prawa osób niepełnosprawnych w świetle Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych

6 września 2012 roku Polska ratyfikowała Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych. Konwencja to pierwszy międzynarodowy akt prawny, który w kompleksowy sposób mówi o kwestiach niepełnosprawności. 

Konwencję dotychczas ratyfikowało 119 państw, a jej sygnatariuszami, czyli tymi, które wyraziły chęć podpisania są 153 państwa. Polska ratyfikując Konwencję zobowiązała się do respektowania wszystkich zawartych w niej idei i zasad.

Jaki jest cel konwencji?

Celem Konwencji jest „popieranie, ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne oraz popieranie poszanowania ich przyrodzonej godności”.

Zgodnie z Konwencją osoby niepełnosprawne, to „osoby, które mają długotrwałe fizyczne, umysłowe, intelektualne lub dotyczące zmysłów uszkodzenia mogące, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełne i skuteczne uczestnictwo w społeczeństwie, na zasadach równości z innymi osobami”.

Jakie są najważniejsze założenia Konwencji?

Zgodnie z Preambułą Konwencji:

• osoby niepełnosprawne muszą otrzymać gwarancje pełnego korzystania z praw człowieka, bez jakiejkolwiek dyskryminacji – dotyczy to każdej osoby, bez względu na rodzaj i stopień uszkodzenia jej organizmu, wiek, płeć, religię, pochodzenie społeczne, sytuację materialną i inne cechy.

• wsparcia i ochrony praw człowieka potrzebują zwłaszcza te osoby niepełnosprawne, które w życiu społecznym napotykają na szczególnie wiele barier.

• dyskryminacja jakiejkolwiek osoby ze względu na jej niepełnosprawność jest naruszeniem przyrodzonej godności i wartości człowieka.

Konwencja podkreśla znaczenie indywidualnej samodzielności i niezależności osób niepełnosprawnych, czyli także wolności dokonywania przez nie wyborów oraz możliwości podejmowania skutecznych decyzji dotyczących polityki oraz udziału w różnorakich programach do nich adresowanych.

Konwencja zwraca uwagę na fakt, że część osób niepełnosprawnych żyje w niedostatku. Stan ten wymaga szybkiego podjęcia zdecydowanych działań, w tym szczególnie w zakresie aktywizacji społecznej i zawodowej.

Konwencja opiera się na następujących zasadach:

• poszanowanie przyrodzonej godności, autonomii osoby, w tym swobody dokonywania wyborów,
  a także poszanowanie niezależności osoby,
• niedyskryminacja,
• pełny i skuteczny udział i włączenie w społeczeństwo,
• poszanowanie odmienności i akceptacja osób niepełnosprawnych, będących
  częścią ludzkiej różnorodności i całej ludzkości,
• równość szans,
• dostępność,
• równość mężczyzn i kobiet,
• poszanowanie rozwijających się zdolności niepełnosprawnych dzieci
  oraz poszanowanie prawa dzieci niepełnosprawnych do zachowania tożsamości.

Za najważniejsze czynniki negatywnie wpływające na sytuację osób niepełnosprawnych Konwencja uznaje:

• postawy społeczne,
• bariery architektoniczne i komunikacyjne,
• bariery prawne (niedostosowane lub przestarzałe przepisy),
• ograniczony dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej, dóbr kultury.

Czynniki te często utrudniają osobom niepełnosprawnym pełny i efektywny udział w życiu społecznym na zasadach równości z innymi.

Konwencja w sposób szczególny ujmuje następujące kwestie/ zagadnienia:

• równość i niedyskryminacja,
• niepełnosprawne kobiety,
• niepełnosprawne dzieci,
• podnoszenie świadomości,
• dostępność,
• prawo do życia,
• sytuacje zagrożenia i sytuacje wymagające pomocy humanitarnej,
• równość wobec prawa,
• dostęp do wymiaru sprawiedliwości,
• wolność i bezpieczeństwo osobiste,
• wolność od tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania,
• wolność od wykorzystywania, przemocy i nadużyć,
• ochrona integralności osobistej,
• swoboda przemieszczania się i obywatelstwo,
• niezależne życie i włączenie w społeczeństwo,
• mobilność,
• wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji,
• poszanowanie prywatności,
• poszanowanie domu i rodziny,
• edukacja,
• zdrowie,
• rehabilitacja,
• praca i zatrudnienie,
• odpowiednie warunki życia i ochrona socjalna,
• udział w życiu politycznym i publicznym,
• udział w życiu kulturalnym, rekreacji, wypoczynku i sporcie.

Konwencja w sposób szeroki odnosi się do kwestii zmiany świadomości społecznej i postaw. Za szczególnie ważne uznaje:

• podnoszenie społecznej świadomości niepełnosprawności, szacunku wobec osób niepełnosprawnych, ich praw i wolności;
• przeciwdziałanie stereotypom, uprzedzeniom i szkodliwym praktykom, na jakie mogą być wystawione osoby niepełnosprawne;
• promowanie potencjału, zdolności, zasług osób niepełnosprawnych i ich wkładu we wspólne dobro;
• przekazywanie dzieciom w ramach systemu edukacji szacunku dla osób niepełnosprawnych;
• zachęcanie pracowników środków masowego przekazu do przedstawiania osób niepełnosprawnych.

Zgodnie z zapisami Konwencji uczestnictwo w życiu społecznym i zawodowym osób niepełnosprawnych związane jest z realizacją wielu praw, w tym:

• prawa do pełnego i równego dostępu z innymi osobami do: infrastruktury (budynków, dróg, transportu, mieszkań, zakładów opieki zdrowotnej, szkół, zakładów pracy, instytucji kultury itp.), informacji i komunikacji (technologii i systemów informacyjno- komunikacyjnych, Internetu), a także innych urządzeń i usług, zarówno w miastach, jak i na wsi;
• prawa do pełnego dostępu osób niepełnosprawnych do wymiaru sprawiedliwości, na równi z innymi osobami;
• prawa do edukacji, która, aby była realizowana bez dyskryminacji i na zasadach równych szans musi włączać osoby niepełnosprawne do systemu szkolnictwa i zapewniać niezbędne, dostosowane do indywidualnych potrzeb wsparcie.
• prawa do korzystania z możliwości najwyższego poziomu ochrony zdrowia, bez dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność;
• prawa do rehabilitacji, której celem jest umożliwienie osobom niepełnosprawnym uzyskania i utrzymania jak największej niezależności, pełnych zdolności fizycznych, umysłowych, społecznych i zawodowych, a także pełnej integracji ze społeczeństwem i udziału we wszystkich aspektach życia;
• prawa do pracy i zatrudnienia, na zasadzie równości z innymi osobami, z zakazem dyskryminacji w wyborze i kwalifikacji do pracy oraz wszelkich form zatrudnienia, ciągłości zatrudnienia, zawodowego awansu, płacy, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy itp. oraz racjonalnych usprawnień w miejscu pracy;
• prawa do odpowiedniego poziomu życia i ochrony socjalnej osoby niepełnosprawnej     i jej rodziny bez dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność;
• prawa do udziału w życiu politycznym i publicznym, zwłaszcza prawo do wyrażenia swej woli jako wyborca,
• prawa do uczestnictwa w organizacjach pozarządowych, w szczególności możliwość tworzenia organizacji osób niepełnosprawnych w celu reprezentowania swych interesów na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym;
• prawa do udziału w życiu kulturalnym, rekreacji, wypoczynku i sporcie;
• prawa do równego traktowania wobec prawa.

Konwencja a polski system wsparcia osób niepełnosprawnych. Wyzwania

Polskie prawodawstwo zapewnia znakomitą większość praw zapisanych w Konwencji, jednak w codziennym życiu istnieje wiele barier, które uniemożliwiają realizację praw osób niepełnosprawnych, takich jak możliwość pełnego uczestniczenia w życiu obywatelskim i społecznym.

Ratyfikacja konwencji została zaproponowana, ponieważ stwierdzone zostało, że prawo polskie jest zgodne z jej postanowieniami.

Stwierdzenie zgodności prawa polskiego do zgodności z konwencją było możliwe dzięki, między innymi, przeprowadzeniu w ostatnich latach następujących ważnych zmian:

• uchwalenie ustawy Kodeks wyborczy, wraz z przepisami ułatwiającymi osobom niepełnosprawnym udział w głosowaniu,
• uchwalenie ustawy o języku migowym,
• nowelizacje ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych – w szczególności w zakresie wspierania zatrudnienia, statusu psa asystującego,
• uchwalenie ustawy o wdrożeniu niektórych przepisów UE dotyczących równego traktowania – w szczególności wprowadzenie obowiązku przeprowadzania racjonalnych usprawnień,
• zmiana przepisów dotyczących dostępności środków transportu (nowe przepisy dotyczą tramwajów, autobusów, metra),
• wprowadzenie nowej formuły kształcenia uczniów z szeroko pojętymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Istnieją dwa wyjątki, jeżeli chodzi o zgodność prawa polskiego z konwencją. Chodzi o zdolność do czynności prawnych oraz zawieranie małżeństw. Aby nie wstrzymywać ratyfikacji, Polska złożyła, odpowiednio, oświadczenie interpretacyjne oraz zastrzeżenie do tych artykułów. Pozwoli to uniknąć zarzutów o naruszeniu konwencji, do czasu przeprowadzenia odpowiednich zmian w prawie.

Kwestię kolizyjną z konwencją stanowi regulacja, zgodnie z którą osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym nie może zawrzeć małżeństwa, chyba że zezwoli na to sąd, uznając iż stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa.

Ponadto stosowane do tej pory w Polsce całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie osoby niepełnosprawnej intelektualnie lub cierpiącej na zaburzenia psychiczne i przeniesienie jej praw na opiekuna lub kuratora w kontekście zapisów Konwencji nie powinno być uznawane.

Kluczowym obszarem dla wdrażania konwencji jest tzw. edukacja włączająca, która pozwoli dzieciom z niepełnosprawnością korzystać z ogólnodostępnych szkół, a w konsekwencji również łatwiej odnaleźć się na rynku pracy. Obecnie w Polsce dominuje system placówek specjalnych, wspomagany tzw. klasami integracyjnymi. Są to rozwiązania, które pozwalają dzieciom czy młodzieży na udział w edukacji, jednak niejednokrotnie w znacznym oddaleniu od środowiska rodzinnego. Szkoły specjalne i integracyjne są usytuowane głownie w dużych miastach.

Konwencja wprowadza do polskiego prawa nową definicję niepełnosprawności – stanowi, że to nie indywidualne ograniczenia, ale zewnętrzne bariery utrudniające uczestniczenie w życiu czynią człowieka niepełnosprawnym. Zalicza do tej grupy osoby, które „mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów, co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”. Oznacza to, że Konwencja definiuje niepełnosprawność, jako problem społeczny, a nie medyczny czy indywidualny problem osoby niepełnosprawnością dotkniętej. Dotychczas w polskim prawie nie było jednolitej definicji niepełnosprawności, jednak w myśl przepisów musi być ona potwierdzona odpowiednim orzeczeniem. Polska ratyfikując Konwencję musi uwzględnić zawartą w niej definicję zarówno w procesach orzeczniczych, jak też praktyce działania wszystkich dziedzin życia społecznego i obywatelskiego.

Źródła:

• Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r.