Formalno-prawne aspekty tworzenia parków kulturowych na terenach wiejskich

Parki kulturowe to jedna z legalnych form ochrony zabytków. Swój rodowód wywodzą z szeroko rozumianego krajobrazu: miejskiego, wiejskiego, naturalnego, kulturowego czy przyrodniczego. Tworzy się je w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.

W praktyce utworzenie takiego parku może mieć istotny wpływ na ożywienie zainteresowania danym terenem ze strony turystów. Jest też szansą na rozwój lokalnej przedsiębiorczości.

Park kulturowy. Podstawy prawne tworzenia

Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie formalno-prawne tworzenia parków kulturowych jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zbytkami (Dz.U. nr z 2010 r. Nr 130, poz. 871 z późn. zm.)

Pewne doprecyzowanie przepisów omawianej ustawy zostało dokonane w 2005 r. przez Radę Ochrony Zabytków działającą przy Ministrze Kultury. Przyjęła ona i zarekomendowała do stosowania dokument „Zasady tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania planu ochrony”.

Czym jest park kulturowy?

Park kulturowy to jedną z form ochrony zabytków. Jest to pewien obszar ukształtowany historycznie w wyniku działalności człowieka, a zawierający wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.

Park kulturowy jest powoływany do życia w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi.

Zabytek nieruchomy – nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.

Kto może utworzyć park kulturowy?

Decyzja o utworzeniu parku kulturowego podejmowana jest w drodze uchwały rady gminy (ew. uchwały dwóch lub więcej gmin albo związku gmin, jeśli park kulturowy położony ma być na obszarze przekraczającym granice jednej gminy). Przed podjęciem uchwały konieczne jest zasięgnięcie opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków,

Uchwała określa także, w stosunku do parku, następujące elementy:

•          nazwę,
•          granice,
•          sposób ochrony,
•          zakazy i ograniczenia.

Wójt (burmistrz, prezydent miasta), w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, sporządza plan ochrony parku kulturowego, który wymaga zatwierdzenia przez radę gminy.

Zgodnie z „Zasadami tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania planu ochrony” przewiduje się określony poniżej układ dokumentacji planu ochrony parku kulturowego.

1.      Diagnoza:

a)      identyfikacja reprezentatywnych cech charakterystycznych zachowanego krajobrazu kulturowego (wyszczególnienie powodów, dla których dany obszar został poddany ochronie),

b)      rejestracja zasobu krajobrazu i procesów w nim zachodzących,

c)      waloryzacja cech i procesów krajobrazu i w krajobrazie.

2.      Prognoza:

a)      analiza szans, konfliktów i zagrożeń,

b)      analiza pierwotnej, wtórnej i przyszłej postaci krajobrazu (przy uwzględnieniu dwóch wariantów – sytuacji, w której park nie powstanie, oraz sytuacji, w której zostanie on utworzony),

c)      strefowanie ochronne przedmiotowego obszaru.

3.      Ustalenia i wytyczne:

a)      wyznaczenie lub korekta granic parku,

b)      kierunki i zakresy działań w poszczególnych strefach,

c)      sposoby rozwiązywania konfliktów i ograniczania zagrożeń,

d)     wytyczne do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Plan ochrony parku kulturowego powinien być także zsynchronizowany z treścią uchwały go powołującej. Z praktycznego punktu widzenia, może być jej załącznikiem o ile w treści uchwały znajdzie się takie zastrzeżenie.

Jakie warunki należy spełnić, by utworzyć park kulturowy?

Utworzenie parku kulturowego wymaga należytego uzasadnienia. W procesie tworzenia parku kulturowego konieczne jest dokonanie uprzedniej identyfikacji charakterystycznych cech krajobrazu kulturowego:

•          płaszczyzn: lasy, łąki, grunty orne, zbiorniki wodne,
•          ciągów: rzeki, strumienie, drogi, granice,
•          punktów: obiekty kulturowe i przyrodnicze.

Utworzenie parku kulturowego pozostawione jest uznaniu administracyjnemu właściwej rady gminy, co bynajmniej nie oznacza, że może być czynione w sposób nieskrępowany. Nie wystarczy używać przymiotnika „kulturowy”, aby możliwe było uznanie, że spełnione zostały warunki wymagane prawem dla podjęcia stosownej uchwały o utworzeniu parku kulturowego. (III SA/Kr 569/07 – Wyrok WSA w Krakowie z 2007-12-18).

Teren, na którym ma zostać utworzony park kulturowy, musi spełniać następujące warunki:

• stanowi przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze (tj. ma charakter krajobrazu kulturowego), dla której ochrony niezbędne jest utworzenie parku kulturowego,
• ma charakter terenu wyróżniającego się krajobrazowo,
• znajdują się na nim zabytki nieruchome charakterystyczne dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej,
• zachowanie jego walorów możliwe jest do osiągnięcia wyłącznie w drodze utworzenia parku kulturowego (dla zachowania walorów nie wystarcza np. obowiązujące postanowienie planu miejscowego czy figurowanie poszczególnych zabytków nieruchomych w rejestrze zabytków),
• musi przedstawiać wartość jako określona całość.

Kto może zarządzać parkiem kulturowym?

W celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego rada gminy może utworzyć jednostkę organizacyjną do zarządzania parkiem.

Powołana jednostka może mieć formę: wydzielonej komórki w urzędzie gminy, działającej na podstawie regulaminu tego urzędu, spółki prawa handlowego czy np. organizacji pozarządowej.

Wyłonienie jednostki organizacyjnej do zarządzania parkiem nie jest obligatoryjne.

Jakie zakazy i ograniczenia?

Na terenie parku kulturowego lub jego części mogą być ustanowione zakazy i ograniczenia dotyczące:

1)      prowadzenia robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej;

2)      zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych;

3)      umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego (zastrzeżenie: starosta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, może umieszczać na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znak informujący o tym, iż zabytek ten podlega ochronie)

4)      składowania lub magazynowania odpadów.

Za naruszenie zakazów i ograniczeń przewidziano sankcje: areszt, ograniczenie wolności, grzywnę. Sąd możne orzec: przepadek narzędzi i przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia wykroczenia, chociażby nie stanowiły własności sprawcy; przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia oraz obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego lub zapłaty równowartości wyrządzonej szkody.

W Polsce zarejestrowano dotychczas 22 parki kulturowe. Ich lista jest dostępna na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa. 

***

Źródła:

·         Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zbytkami (Dz.U. nr z 2010 r. Nr 130, poz. 871 z późn. zm.)

·         Zasady tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania planu ochrony,  www.nid.pl

Powyższy materiał ma charakter wyłącznie informacyjno – edukacyjny.