Jakiekolwiek działania w zakresie ochrony środowiska, aby miały sens, muszą być wsparte przez gminę. Obrazując powyższy przykład – gmina powinna organizować selektywną zbiórkę śmieci, podpisując umowę z firmami, które będą odbierały posegregowane odpady, a następnie albo sprzedawały je, albo same poddawały utylizacji. Idąc krok dalej – gmina może sama zdecydować się na wybudowanie takiego wysypiska śmieci, które będzie przerabiać surowce wtórne, a przynajmniej posiadać kompostownię na odpady typu bio.
Prawo
Ochrona środowiska naturalnego jest obowiązkiem prawnym każdej gminy. Podstawowym dokumentem, który opisuje obowiązki gminy w tym zakresie jest Ustawa z dn. 8.03.1990 o Samorządzie gminnym, która zobowiązuje gminy do: zaopatrzenia mieszkańców w wodę i system kanalizacji, zobowiązuje gminy m.in. do usuwania i oczyszczania ścieków, unieszkodliwiania odpadów komunalnych, ograniczenia emisji gazów i pyłów do atmosfery, ograniczenia szkodliwego dla zdrowia hałasu.
Ponieważ obowiązki zawarte w ustawie mają charakter ogólny zostały uszczegółowione poprzez wiele późniejszych dokumentów, przede wszystkim tych związanych z dostosowaniem polskiego prawa do norm prawa europejskiego. Ochrona i tak już zdegradowanego środowiska nie miałaby jednak sensu, jeśli skupiałaby się wyłącznie na bieżących działaniach. Równie ważne jest, aby ekologią zajmować się również w przyszłość. Narzędziem prawnym w tym przypadku jest strategia zrównoważonego rozwoju, której realizacje narzuca Konstytucja RP z 1997r. Strategia zrównoważonego rozwoju powinna realizować cele społeczne, ekonomiczne i ekologiczne, czyli łączyć działania mające na celu zaspokojenie podstawowych potrzeb społeczeństwa, polepszenie jakości życia, zapewnienie odpowiedniej ilości dóbr i usług z działaniami na rzecz polepszenia stanu środowiska naturalnego i ochronę jego dóbr.
Gminy realizują te obowiązki, poprzez wiele działań, których opis powinien być zawarty w przygotowywanych przez gminy dokumentach: Strategiach Rozwoju Lokalnego. Dokumenty te powinny zawierać plany o kilkuletniej perspektywie dotyczące nie tylko bieżących zadań związanych z ochroną środowiska, ale także strategii inwestycyjnych, które nie będą ujemnie wpływać na przyrodę, rozwiązania problemów nieekologicznych przedsiębiorstw znajdujących się na terenie gmin, albo zagospodarowania terenów poprzemysłowych. Środowisko najbardziej degradują nie indywidualne gospodarstwa domowe, ale zakłady przemysłowe i produkcyjne. Dlatego ochrona środowiska na poziomie gminnym, powinna na równi z budową sieci kanalizacyjnej dla mieszkańców, uwzględniać rozwiązania dla przedsiębiorstw i przemysłu.
Działania gmin
Gminy, w zależności od położenia, borykają się z zupełnie odmiennymi problemami. Podstawowe inwestycje gminne mające na celu ochronę środowiska w ostatnich kilkunastu latach dotyczyły przede wszystkim[1]:
– Budowy sieci kanalizacji sanitarnej wraz z oczyszczalnią ścieków.
– Budowy biologicznych oczyszczalni ścieków
– Kompleksowej gospodarki odpadami, organizacji selektywnej zbiórki śmieci – zarówno dla mieszkańców jak i przedsiębiorstw.
– Modernizacji instalacji grzewczych celem zmniejszenia emisji gazów i pyłów do atmosfery (wymiana kotłów).
– Realizowania kompleksowych programów utrzymania czystości wód (rzek, jezior i innych zbiorników wodnych na terenie gmin).
– Budowy dróg.
– Działań zwiększających świadomość proekologiczną w gminie.
– Opracowania i wdrożenia technik filtracyjnych i instalacji membranowych dla przemysłu w celu ochrony środowiska, poprzez eliminację z procesów produkcyjnych szkodliwych związków, powstających w wyniku produkcji metalowej, petrochemicznej, spożywczej, maszynowej i rolniczej.
– Rekultywacji terenów poprzemysłowych.
– Poprawy stanu środowiska poprzez: wymianę parku autobusowego-wprowadzenie taboru autobusowego, zasilanego np. gazem ziemnym, budowę stacji dystrybucji gazu ziemnego, budowę kotłowni na gaz ziemny.
– Promocji rozwiązań bioenergetycznych do ogrzewania i zasilania.
– Produkcji biomasy.
– Pogłębiania świadomości ekologicznej społeczeństwa.
Realizacja strategii zrównoważonego rozwoju na terenie gmin staje się coraz bardziej widoczna. Aby działania te miały trwały efekt niezbędna jest również odpowiednia edukacja proekologiczna dla wszystkich mieszkańców gminy, nie tylko w szkołach. Bez świadomego włączenia się różnych grup społecznych w tworzenie strategii ekologicznej, a potem jej realizację nawet najlepsze działania na rzecz ochrony środowiska nie będą skuteczne. Należy jednak pamiętać, aby podejmując działania promocyjne dostosować je do stanu świadomości mieszkańców i ich gotowości do przyjęcia nowych treści.
Przyjrzyjmy się teraz kilku inicjatywom gminnym, które wybiegają poza standardowe działania. Takich ciekawych inicjatyw jest naprawdę dużo – wybrałam te najbardziej popularne i stosunkowo niskonakładowe, mając nadzieję, że być może zainspirują Państwa do zrealizowania podobnych na terenie własnej gminy.
Alternatywne paliwa
Malejące zasoby tradycyjnych paliw kopalnych, idący za tym wzrost ich cen, a także rosnące zanieczyszczenie środowiska powodują, że w ostatnich latach prace nad zastosowaniem paliw alternatywnych nabierają tempa. Jednym z paliw, które najszybciej zdobywa popularność, jest gaz ziemny. Nieco w cieniu pozostaje inne, równie ciekawe paliwo, którego największą zaletą jest jego odnawialność. Mowa o etanolu, który dotąd zdobył pewną popularność głównie w Szwecji oraz w Ameryce Południowej.
Do grona miast, które postawiły na etanol jako paliwo do autobusów dołączył także Słupsk, który jesienią ub.r. odebrał pierwsze autobusy Scania OmniLnik zasilane typ paliwem. Jednak poza słupskim MZK, etanol nie jest zbyt popularnym paliwem wśród polskich przedsiębiorstw komunikacyjnych.
Na szczęście coraz więcej gmin w Polsce decyduje się na zakup autobusów napędzanych gazem ziemnym. Zalet takiego napędu jest bardzo wiele:
– W trakcie spalania CNG wydziela się znacząco mniejsza ilości szkodliwych substancji niż przy spalaniu innych paliw, np. benzyny.
– W trakcie spalania gazu ziemnego nie tworzą się substancje stałe (sadza), dzięki czemu nie powstaje zjawisko dymienia, tak często spotykane w autobusach miejskich czy pojazdach ciężarowych.
– W trakcie spalania gazu nie następuje wymywanie przez paliwo filmu olejowego ze ścianek cylindra, dzięki czemu silnik napędzany CNG ma większą żywotność.
– Obniżony poziom hałasu – praca silnika może być cichsza – nawet o 10 dB.
– Znacząco niższa cena CNG w stosunku do paliw konwencjonalnych.
Tylko w ubiegłym roku takie autobusy zakupiły: Gdynia, Tychy, Olsztyn, Legnica, Tarnów, Warszawa, Sopot i Rzeszów. Rozwiązanie takie stosują na razie gminy miejskie, rzadziej wiejsko- miejskie.
Pozostając przy temacie alternatywnych źródeł energii, zatrzymajmy się przy innym ciekawym rozwiązaniu promowanym przez kilka gmin w Polsce.
Energia alternatywna – owies i inne rośliny
Przy tej okazji można również zachęcić do korzystania ze źródeł energii odnawialnej. Jeżeli chodzi o energię odnawialną – na terenach gmin wiejskich często istnieją idealne warunki do jej upowszechnienia szczególnie, gdy gmina posiada na swoim terenie użytki, na których nieopłacalna jest produkcja rolna np. ze względu na ukształtowanie terenu lub niską bonitację gleby. Aby zachęcić do uprawy roślin energetycznych należy przedstawić kilka podstawowych informacji na temat energii odnawialnej a w szczególności roślin energetycznych.
Rośliną zasługującą na szczególną uwagę jest owies. Jest uprawiany na glebach słabych, co również ma wpływ na jego plonowanie. W ostatnich latach pojawiła się nowa strategia wykorzystania ziarna owsa, polegająca na bezpośrednim spalaniu go w gospodarstwach w celu pozyskiwania energii cieplnej.
Wykorzystanie ziarna owsa do celów grzewczych jest łatwiejsze do wdrożenia, niż przekonywanie rolników do uprawy roślin energetycznych. Wartość opałowa ziarna owsa wynosi 17,1 MJ/kg, zaś węgla kamiennego średniej jakości 25,6 MJ/kg.
Wynika z tego, że jedną tonę węgla można zastąpić przez 1,5 tony ziarna owsa. Podobne właściwości energetyczne posiada słoma zbóż, rzepakowa i gryczana.
Gmina może promować tego typu rozwiązania poprzez dopłaty do instalacji pieców i systemów grzewczych na biomasę. Takie rozwiązania stosuje np. gmina Niegowa – dopłacając każdemu, kto decyduje się na instalacje ogrzewania ekologicznego – kwotę 1500zł.
Energia odnawialna – ciąg dalszy.
Podobnie jak w indywidualnych gospodarstwach domowych możemy z powodzeniem stosować energię odnawialną, tak gmina może wspomagać wyposażenie placówek publicznych w kolektory słoneczne. Nawet niewielkie powierzchniowo kolektory, umieszczone na dachu budynku, pozwalają na uzyskanie takiej ilości energii, aby ogrzać ciepłą wodą średni budynek użytkowy.
Gmina Gizałki, zdobywca tytułu „Lider polskiej ekologii 2006” organizowanego przez MŚ, dzięki zastosowaniu tych urządzeń uzyskuje ciepłą wodę w szkołach: w Białobłotach, w Tomicach, w Wierzchach.
W planach inwestycyjnych Gminy Gizałki zastosowanie urządzeń do korzystania ze źródeł energii odnawialnej, przewidywane jest we wszystkich obiektach użyteczności publicznej, a na powyższy zakres zamierzeń inwestycyjnych gmina dysponuje dobrze przygotowanym programem. Najważniejszym motywem realizacji tego przedsięwzięcia, są znacznie niższe koszty eksploatacyjne utrzymania obiektów, pozwalające na przeznaczenie zaoszczędzonych środków na dalszą realizację programu ochrony środowiska.
Korzystanie z energii słonecznej poprzez kolektory słoneczne, to konieczność zastosowania rozwiązań współpracy z systemem grzewczym, zapewniającym dostawę energii w okresach braku odpowiedniej ilości nasłonecznienia, niezbędnej dla pracy systemu kolektorów. Zachowanie parametrów niskiej emisji spalin, gazów i pyłów do atmosfery, ukierunkowało działania Gminy Gizałki na zastosowanie kotłów olejowych o małej mocy, współpracujących z urządzeniami energii odnawialnej. Zastosowane rozwiązania to montaż kotłów olejowych typu VOLF, charakteryzujących się niskim zużyciem oleju opałowego, a tym samym niską emisją spalin do atmosfery.
W ramach gruntownej przebudowy systemów grzewczych w placówkach oświatowych Gminy Grzałki, dokonano likwidacji kotłowni spalających miał węglowy, zastępując je nowoczesnymi kotłowniami spalającymi biomasę, zrębki drzewne. Dodatkowo zastosowane technologie skutecznie eliminują emisję szkodliwych związków pyłów i gazów do atmosfery a osiągana redukcja szkodliwych związków dochodzi do 90%!
Inicjatywa leśników
Pisałam już o gminach wiejskich i miejskich, czas na ciekawy przykład inicjatywy ekologicznej na terenie gminy leśnej.
Za zagospodarowanie terenów po byłym poligonie wojskowym w Czerwonym Borze, Nadleśnictwo Łomża otrzymało tytuł Lidera Polskiej Ekologii. Przed kilkoma laty łomżyńscy leśnicy przejęli od wojska około 7 tys. hektarów dawnego poligonu. Nakładem rzędu 4,5 mln zł. odtworzono zdewastowane tereny, co spowodowało zwiększenie liczebności takich gatunków jak : wilk, borsuk, kuny, cietrzewie, kruki, ptaki drapieżne i na zachowanie cennych siedlisk powstałych na poligonie w trakcie jego eksploatacji.
Proces zalesienia Czerwonego Boru łomżyńscy leśnicy rozpoczęli na gruntach nieleśnych, ubogich i zdewastowanych, przede wszystkim popożarzyskowych. Innowacyjna metoda stosowania sadzonek mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym oraz żelowania systemów korzeniowych substancjami magazynującymi wodę, pozwoliła przywrócić drzewostany na gruntach o niekorzystnych warunkach glebowych.
Jednocześnie leśnicy świadomie zachowali cenne pod względem krajobrazowym i przyrodniczym obszary, pozostawiając je bez ingerencji człowieka. Wśród tych powierzchni znalazło się ok. 150 hektarów ostoi kuraków, ponad 200 hektarów jałowcowisk, 400 hektarów żarnowcowisk, 50 hektarów wrzosowisk oraz kilkanaście hektarów wydm. Zachowanie tych terenów zapewnia ciągłość istnienia charakterystycznych dla nich gatunków roślin, zwierząt i grzybów.
Fundusze na gminną ochronę środowiska
Trzeba przyznać, że gminy mają bardzo wiele pomysłów na poprawę stanu ochrony środowiska na swoich terenach.
Warto zadać pytanie skąd czerpać środki na realizacje proekologicznych inicjatyw.
Środki na takie inwestycje można uzyskać z wielu źródeł: Narodowy Fundusz Ochrony Gospodarki Wodnej i Środowiska oraz jego wojewódzkie i powiatowe oddziały, Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego, w ramach rozdziału funduszy strukturalnych 2007 – 2013 – Regionalne Programy Operacyjne oraz sektorowy Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, oraz wojewódzkie i gminne fundusze ochrony środowiska. Specjalną ofertę mają także banki np. BOŚ.
Ekoedukacja
Na koniec warto raz jeszcze poruszyć temat roli edukacji ekologicznej. Najbardziej nawet szczytna akcja proekologiczna nie przyniesie rezultatów, jeśli nie będzie wsparta działaniami z zakresu edukacji. Działania proekologiczne mają sens tylko wtedy, gdy są regularne oraz stosowane długofalowo, a to z kolei wymaga zmiany nastawienia społeczności lokalnej. Jednorazowe akcje ekologiczne – takie jak festyny angażujące mieszkańców danej gminy lub ‘Dni ziemi’, angażujące dzieci i młodzież do sprzątania śmieci w najbliższym otoczeniu, muszą być wzmacniane odpowiednim procesem nauki.
Ten proces jest w Polsce dość dobrze widoczny w edukacji szkolnej i przedszkolnej. Dzieci wyjeżdżają do „zielonych szkół”, organizowane są konkursy przyrodnicze, olimpiady, wystawy w szkołach. Młodzież jest również włączana w przygotowywanie ścieżek ekologicznych w najbliższej okolicy. Edukować należy nie tylko dzieci, gdyż one w chwili obecnej nie decydują o postawieniu na posesji koszy do segregacji odpadów.
Warto zastanowić się nad zorganizowaniem w gminie cyklicznych spotkań, na których mieszkańcy mogliby dowiedzieć się o korzyściach płynących z ochrony środowiska, nie tylko dla otoczenia, ale przede wszystkim w wymiarze indywidualnym – jak łatwo zminimalizować szkodliwe dla środowiska działania na własnym podwórku. Warto przy tym podkreślać korzyści ekonomiczne związane z:
– Energooszczędnym budowaniem.
– Użyciem alternatywnych źródeł energii do napędzania pojazdów lub ogrzewania domu, budową przydomowych oczyszczalni ścieków.
Wiele gmin realizuje takie programy edukacyjne, wsparte akcjami promocyjnymi w postaci rozpowszechniania użytecznych informacji w formie plakatów lub organizowania festynów ekologicznych. Na takie akcje stosunkowo łatwo pozyskać fundusze zarówno ze środków gminy, jak i wojewódzkich oraz gminnych funduszy ochrony środowiska.
***
[1] Podane przykłady wybrałam z projektów nadesłanych na Konkurs ‘Lider polskiej ekologii’ organizowanego corocznie przez Ministerstwo Środowiska. Projektodawcy wybrani z kategorii ‘Gmina/Związek Gmin’ .
