Różnorodność kulturowa Polski

Jan Paweł Piotrowski i Wacław Idziak
25 marca 2008

Poszczególne zakątki naszego kraju różnią się pod względem naturalnych krajobrazów: mamy depresje (niczym w Holandii), niziny, wyżyny i góry, wśród których Tatry porównywane są do Alp. Na różnice w krajobrazie miała też przemożny wpływ działalność człowieka. Wystarczy porównać kilka zdjęć lotniczych z różnych okolic Polski.

Polska nie jest jednorodna

Nasz kraj można podzielić na rozmaite regiony kulturowe. Różnice między nimi mają charakter historyczny i, niestety, coraz częściej zanikają. Zacieranie różnic kulturowych powodują: szybka komunikacja, szkoła, prasa, radio, telewizja, Internet. Przed laty modny był miejski styl życia, a niektórzy, zwłaszcza młodsi mieszkańcy wsi nawet wstydzili się swojego pochodzenia i odrębności. Nie ma to żadnego uzasadnienia: duma z własnej najmniejszej ojczyzny, czyli „ojcowizny”, świadczy o wysokim poziomie kultury.
Osoby szczycące się swoim pochodzeniem, cechujące się dobrze rozumianym patriotyzmem lokalnym, mogą liczyć na szacunek i poważanie. Ilu sławnych uczonych czy artystów słusznie podkreśla, że ich korzenie wywodzą się z mało znanych miejscowości. Przypomnijmy sobie choćby lektury szkolne – większość autorów znanych powieści czy wierszy pochodzi przecież ze wsi i małych miasteczek! Ileż rodzinnych tradycji wiążących się nawet z epoką napoleońską, zrywami powstańczymi i wojnami staje się tematem chętnie słuchanych opowieści, a jednocześnie zasłużonym powodem do dumy lokalnych społeczności wiejskich i małomiasteczkowych!

Regiony duże i małe

W Polsce wyodrębniamy wielkie krainy historyczne, których granice w ciągu wieków często zmieniały swój przebieg. Krainy historyczne Polski to m.in.: Pomorze, Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze, Podlasie, Małopolska, Śląsk. Wydzielane są też mniejsze krainy historyczne, choćby Warmia, Ziemia Chełmińska, Ziemia Dobrzyńska, Ziemia Michałowska, Ziemia Sieradzka.
Krainy historyczne obejmują jeszcze mniejsze obszary, wyodrębniane przez znawców kultury ludowej, czyli etnografów. Oni to odróżniają grupy etniczne i etnograficzne.
Jedną z grup etnicznych są Polacy. Można ich podzielić na mniejsze grupy, zwane etnograficznymi. Najbardziej znanymi, m.in. z uwagi na najlepiej zachowaną, wyróżniającą się tradycyjną kulturę ludową, są: Krakowiacy, Podhalanie, Łowiczanie, Sieradzanie, Kurpie, Kaszubi.

Skąd wzięły się różnice kulturowe pomiędzy poszczególnymi krainami, różnice tak duże, że dały początek wydzieleniu regionów

Regiony etnograficzne określają uczeni, przy czym często nie są oni zgodni co do granic tych obszarów. Nie wszystkie z nich można dokładnie pokazać na mapie. Przedstawiciele nauki kierują się najczęściej zdaniem mieszkańców, pytając ich, do którego regionu sami siebie zaliczają. Takiej świadomości regionalnej nie było długo na obszarach, na które przywędrowała ludność z innych terenów. Dotyczyło to np. znacznej części Ziem Zachodnich, gdzie w większości po ostatniej wojnie zamieszkali repatrianci – czyli przybysze z innych okolic. Dziś taka świadomość już jest – słyszymy: pochodzę z Pomorza Zachodniego, Ziemi Lubuskiej, Dolnego Śląska, Warmii, Mazur…
Różnice regionalne wynikają z historii, ale nie tylko. Zdecydowało o nich np. położenie w granicach różnych zaborów, tradycja, sytuacja ekonomiczna mieszkańców, uwarunkowania geograficzne (rola naturalnych granic – gór, rzek, bagien itd.), podziały administracyjne, podziały na diecezje. Różnice przejawiają się zarówno w tym, co można zobaczyć i usłyszeć, jak i w tradycji, która nakazuje pewnym grupom wyodrębniać się od innych. Różni je przeszłość, obyczaje. Własne tradycje zachowali mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego i Mazur, często wyznania ewangelickiego. Odmienne są obyczaje i kultura materialna ludności wschodniego pogranicza, wyznania prawosławnego lub mahometańskiego, wzbudzające uzasadnione zainteresowanie turystów. W dalszym ciągu stosunkowo mało znana jest kultura polskich Romów, czyli Cyganów.
Kiedyś różniły poszczególne regiony etnograficzne stroje ludowe. Dziś, z wyjątkiem niektórych okolic (Opoczyńskie, Rawskie, Góry Świętokrzyskie, Podhale, Spisz, Orawa i nieliczne inne), stroje ludowe (przede wszystkim kobiece) można zobaczyć tylko w dni świąteczne i to przede wszystkim podczas ważnych świąt kościelnych.
Odmienne w poszczególnych regionach są układy pól. Z rzadka zachowały się, po komasacji (a czasem i po kolektywizacji) układy niwowe.
Nieliczne są też zachowane w całości układy przestrzenne wsi: najstarsze okolnice (owalnice) czy też rzędówki, ulicówki. Zachowały się też obiekty folwarczne, często zniszczone w wyniku niewłaściwego gospodarowania. Te najlepiej zachowane znajdują się w Wielkopolsce. Charakter parku krajobrazowego mają wielkie pasy zadrzewień śródpolnych w majątkach generała Dezyderego Chłapowskiego w Turwi.
Poszczególne regiony różni: gwara, stroje, pieśni, tańce, budownictwo, technika wiejska i sztuka, ale często najbardziej tradycja wspólnego gospodarowania w gminie, powiecie, dekanacie czy diecezji. Są też inne różnice lokalne, trudne do zauważenia podczas krótkiego pobytu w regionie.