Wędrując po polskich wsiach stwierdzimy, że ich rozplanowanie jest bardzo różne, co wynika z lokalnych warunków geograficznych. Również okoliczności powstania oraz rozwój osadnictwa wiejskiego na terenie Polski wyglądały odmiennie.
Miało na to wpływ wiele bardzo różnych czynników, do których możemy zaliczyć:
– geografię wraz z ukształtowaniem terenu, warunki glebowe, sieć rzeczną oraz zalesienie,
– klimat, a w szczególności jego zmiany we wczesnej fazie osadnictwa,
– sytuację gospodarczo-ekonomiczną, wzrost kultury rolnej,
– politykę – akcje kolonizacyjne, zabory wojny,
– demografię – wzrost liczby ludności.
Jak zakładano polskie wsie?
Pierwsze polskie wsie zaczęły powstawać jako osiedla samorodne o chaotycznym układzie pól i zabudowy. Dopiero w okresie tzw. wielkiej kolonizacji przeprowadzonej w XII i XIII w. zaczęto realizować osiedla zakładane, bardziej uporządkowane i mające z góry określony kształt, regularne rozplanowanie oraz dopasowane do warunków terenowych. W początkowym okresie powstawały osiedla na prawie polskim, a następnie niemieckim – o dużej regularności w układzie zabudowy i podziale gruntów. Stosowano również prawo ruskie charakteryzujące się chaosem przestrzennym oraz prawo wołoskie, gdzie zabudowa miała formę skupioną (na nizinach) lub rozproszoną (w górach), w postaci odlegle sytuowanych od siebie dworzysk.
Istotnym czynnikiem klasyfikującym osadnictwo wiejskie jest rozłóg pól. W okresie wielkiej kolonizacji powstawały dwa typy polskiej wsi w zależności od układu gruntów:
– niwowy, gdzie z zagospodarowanego terenu wydzielano działkę siedliskową zwaną niwą domową. Pozostałą część przeznaczano pod uprawę i dzielono na trzy – tzw. jare (obsiewane wiosną), ozime (obsiewane jesienią) oraz ugór (leżący odłogiem). Łąki znajdowały się w osobnej niwie. Takie wsie powstawały najczęściej na terenach nizinnych,
– łanowy, gdzie z zagospodarowanego terenu każdy osadnik otrzymywał prostokątny skupiony kawał gruntu przylegający dłuższym bokiem do działki sąsiada. Na początku wydzielonego pasa ziemi znajdowała się zabudowa mieszkalna, następnie zagrodowa, grunty uprawiane i nawożone co roku, grunty dalsze uprawiane co drugi rok i nie nawożone, pastwiska oraz las. Wsie łanowe zakładano najczęściej na terenach wyżynnych i górskich.
W okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XIV – XVIII) w. dochodziło do przemieszania w istniejących już wsiach gruntów chłopskich z gruntami feudałów. W XVI w. w wyniku decyzji królowej Bony Sforzy, przeprowadzono na Litwie reformę rolną, podczas której dokonano pomiarów rozległości zlokalizowanych tam królewszczyzn przy użyciu włóki. Założono również wiele wsi o układzie szeregowym, wzorowanych na typie ulicowym, lecz charakteryzujących się większą regularnością.
W XVI w. pojawiło się tzw. osadnictwo olęderskie, nazwane tak od imigrantów przybyłych na tereny Rzeczypospolitej z Niderlandów. Olędrzy osiedlali się głównie na terenach bagiennych i zalewowych, prowadząc ożywioną działalność melioracyjną. Budowali wsie rzędowe o pasmowym układzie gruntów, za wyjątkiem terenów lesistych, gdzie powstawała zabudowa rozproszona.
W okresie gospodarki towarowo-pieniężnej, (począwszy od końca XVIII w. ), na polskich ziemiach będących pod zaborami, miała miejsce tzw. kolonizacja józefińska. Charakteryzowała się kształtowaniem przestrzennym niewielkich wsi ulicowych na planie różnych figur geometrycznych oraz regularnością zabudowy.
Za przykład mogą tu posłużyć Gołkowice pod Starym Sączem. Przeprowadzona później w zaborze pruskim kolonizacja fryderykańska wpłynęła na powstawanie dużych gospodarstw w systemie zabudowy rozproszonej oraz samotniczej. Małe gospodarstwa kształtowano w typie ulicowych geometrycznych kompozycji o skupionej zabudowie i łanowym układzie gruntów. Istotnym faktem w dziejach osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich było uwłaszczenie chłopów przeprowadzone przez władze pruskie w 1823 r., austriackie w 1848 r., zaś rosyjskie w 1864 r.
W okresie międzywojennym zakładano wsie stosując rozluźniony – kolonijny system zabudowy i pasmowy układ gruntów. Przykładem mogą tu być Poniatówki koło Tczewa. Lata tuż po II wojnie światowej to okres budowania osiedli PGR oraz spółdzielczych. Powstały nowe zespoły budowlane w postaci ośrodków gospodarczych, specjalistycznych ferm hodowlanych, a nawet całych osiedli mieszkaniowo produkcyjnych.
Jakie mamy typy wsi?
Będąc na wsi każdy z nas zetknął się z rozplanowaniem jej zabudowy, które wynika z układu dróg, którymi się przemieszczamy. Możemy zatem rozróżnić następujące układy wsi:
– placowy (centrum osady stanowi owal placu, zwany niekiedy nawisem, przy którym zlokalizowane są budynki użyteczności publicznej oraz zabudowa mieszkaniowa),
– ulicowy (szkielet kompozycyjny układu zabudowy stanowi oś komunikacyjna skupiająca zabudowę wsi),
– łańcuchowy (kiedy osią układu jest rzeka lub strumień, doliną których prowadzi droga),
– wielodrożny-kupowy (schemat zabudowy opiera się na nieregularnym układzie kilku dróg),
– fryderycjański (bardzo geometryczny, często gwiaździsty schemat rozplanowania).
układ placowy
układ rzędowy
układ łańcuchowy
układ wielodrożny
układ fryderycjański
Przykład istniejącego rozplanowania wsi
Wieś Rogi została lokowana w 1358 r. na prawie magdeburskim. W jej rozplanowaniu zastosowano łańcuchowy typ zabudowy. Schemat kompozycyjny układu oparto na rzece Lubatówce, przepływającej przez środek miejscowości i stanowiącej oś (kręgosłup) całego założenia. Przyjęto łanowy układ gruntów. Pierwszy – główny ciąg komunikacyjny we wsi prowadził doliną wzdłuż rzeki, a niekiedy jej korytem. Tradycyjny plan wsi został zaburzony po II wojnie światowej, kiedy to wzdłuż drogi tranzytowej Radom – Barwinek powstała druga oś zabudowy, w wyniku czego układ rozplanowania zmienił się z łańcuchowego na wielodrożny. Obecnie zasiedlane są tereny pomiędzy pierwszą a drugą osią, co zaciera czytelność historycznego układu.
Mapa inwentaryzacyjna wsi Rogi
***
